Հայոց պատմություն

                Պլատոն

Պլատոն (հունարեն՝ Πλάτων) (մ.թ.ա. 428/427 – 348/347 թթ.) կամ իր ի ծնե տրված անունով՝ Արիստոկլես, հին հույն փիլիսոփա։ Ծնվել է Աթենքի մոտ գտնվող Էգինա կղզում, ազնվական ընտանիքում։ Նրա հայրը սերում էր Ատտիկայի վերջին թագավոր Կոդրոսի տոհմից, իսկ մայրը՝ նշանավոր օրենդիր Սոլոնի տոհմից։ Նա երկրորդն էր հին հույն փիլիսոփաների երրորդության մեջ, հաջորդելով Սոկրատեսին և նախորդելով իր աշակերտ Արիստոտելին։
Կրթություն
Նախնական կրթությունը ստանալուց հետո նա սկսում է զբաղվել փիլիոփայությամբ։ Սովորել է նախ Հերակլիտեսի հետևորդ Կրատիլոսի մոտ, ապա Սոկրատեսի։ Վերջինիս մահից հետո Պլատոնը թողնում է Աթենքն ու շուրջ մեկ տարի ապրում Մեգարայում։ Վերադառնալով Աթենք՝ նա շուտով մեկնում է Հարավային Իտալիա և Սիցիլիա։ Սիրակուզայում Պլատոնը մտերմանում է Դիոնի բռնակալ Դիոնիսիոսի բարեկամի հետ, ով պյութագորական փիլիսոփայության հետևորդներից էր։ Այստեղ Պլատոնը փորձում է կյանքի կոչել պետության մասին իր գաղափարները, սակայն պալատական ամբստամբությունների պատճառով խիստ սրվում են Դիոնիսիոսի և Պլատոնի միջև հարաբերությունները։ Բռնակալը վաճառում է Պլատոնին որպես ստրուկ, որին Էգինայի ստրկավաճառանոցից գնում է կիրենիակ Անիկերիդեսը։ Վերջինս ազատում է Պլատոնին՝ հրաժարվելով վերցնել նրա ընկերների հավաքած գումարը։
Դպրոցի հիմնումը և մահը
Վերադառնալով Աթենք՝ Պլատոնը մ.թ.ա. 487 թվականին աթենացի հերոս Ակադեմոսի այգում հիմնում է իր դպրոցը, որը ստանում է Ակադեմիա անունը։ Մեկ տարի անց, երբ մահանում է Դիոնիսիոս բռնակալը, Դիոնի հրավերով Պլատոնը կրկին մեկնում է Սիրակուզա՝ հույս ունենալով իրագործել իդեալական պետության մասին իր նախագիծը։ Սակայն այս անգամ էլ նրա առաքելությունը անհաջողության է մատնվում և նա կրկին վերադառնում է Աթենք, որտեղ էլ մ.թ.ա. 347 թվականին կնքում է իր մահկանացուն։

Գրչության կենտրոններ և ձեռագրեր
Ձեռագրերը հնադարյան ոչ տպագիր գրքեր կամ մատյաններ են՝ գրված աղյուսի, կավե սալիկի, պապիրուսի, մագաղաթի, թղթի վրա: Ստեղծվել են հիմնականում վանքերին ու մենաստաններին, եպիսկոպոսարաններին ու դպրոցներին կից գրատներում, որտեղ ձեռագրերը բազմացվել են ինչպես առօրյա օգտագործման, ուսուցման ու ընթերցման, այնպես էլ հետագա սերունդներին փոխանցելու համար:
Մեզ հասած մեծաքանակ ու արժեքավոր հայերեն ձեռագրերը գրվել և ընդօրինակվել են V–XVIII դարերում` շուրջ 1500 գրչության կենտրոններում: Որպես կանոն՝ ձեռագրերի վերջում, լուսանցքներում կամ ազատ տեղերում զետեղված է հիշատակարան, որտեղ նշված է տվյալ ձեռագրի գրության վայրը, ժամանակը, կենսագրական տեղեկություններ ընդօրինակողի, ծաղկողի, կազմողի, պատվիրատուի մասին: Հիշատակարաններում հաճախ ներկայացված են ձեռագրի ստեղծման հանգամանքները, տվյալ ժամանակաշրջանի անցուդարձերը, որոնք ունեն յուրահատուկ պատմագրական արժեք, ինչպես նաև արտահայտում են ժամանակի գեղարվեստական ճաշակն ու մտածողությունը: Հնագույն շատ ձեռագրեր մեզ են հասել քայքայված, առանց հիշատակարանի: Նման դեպքերում գրության ժամանակաշրջանը որոշելու լավագույն միջոցը գրատեսակն է: Ամենահին գրատեսակը երկաթագիրն է՝ իր տարատեսակներով: Տարածված էին նաև գրչագիրը, բոլորգիրը, նոտրգիրը, շղագիրը:
Գրչության կենտրոններում ձեռագրերի ընդօրինակմանը զուգընթաց ստեղծվել են պատմագրական, գրական, գիտական, դավանաբանական գործեր, միաժամանակ եղել են գրի պահպանման ու զարգացման, մանրանկարչության ու կազմարարական արվեստի, մագաղաթի ու թղթի մշակման, ներկերի ու թանաքի պատրաստման և գրչության արվեստին առնչվող այլ արհեստանոցներ: Խոշոր կենտրոններում գործել են գրչապետներ ու սրբագրիչներ, ովքեր հետևել են ձեռագրի գեղեցկությանը, գրագիտությանը, ճշգրտությանը:
Պատերազմներից և օտարների ասպատակություններից տուժել են բազում կենտրոններ, հրկիզվել գրատներ. պահպանվել են միայն Սանահինի, Հաղպատի, Հոռոմոսի վանքերի, Գոշավանքի և Սաղմոսավանքի գրատները:
Հայ առաջին գրչության կենտրոնը Վաղարշապատն էր, որտեղ գրերի գյուտից հետո գրվել, բազմացվել և Հայաստանի տարբեր կողմերն են տարածվել հայերեն ձեռագրեր, որոնք ընդօրինակվել ու բազմացվել են նաև գրչության այլ կենտրոններում: Մեզ հասած հայերեն ամենահին ամբողջական մագաղաթե ձեռագիրը VII դարի Վեհամոր Ավետարանն է: Ամենաուշ հայերեն ձեռագրերն ստեղծվել են XIX դարում: Առավել նշանավոր էին Սյունյաց, Տաթևի, Վարագի, Հաղպատի, Սանահինի, Աղթամարի, Գետիկի, Գոշավանքի, Խորանաշատի, Խոր վիրապի, Մշո Առաքելոց վանքերի, Երզնկայի, Կարինի, Կարսի, Գլաձորի, Սսի, Դրազարկի, Ակների, Վանի, Բաղեշի, Կաֆայի, Սուրխաթի, Կոստանդնուպոլսի, Երուսաղեմի, Նոր Ջուղայի գրչության կենտրոնները: Հայ գրչության կենտրոններ են գործել նաև Վրաստանում, Իրանում, Ռուսաստանում, Իտալիայում, Հնդկաստանում, Հոլանդիայում, Լեհաստանում, Եգիպտոսում և այլուր:

Ներկայումս աշխարհի տարբեր վայրերում հաշվվում են ավելի քան 28.000 ամբողջական և 4000 պատառիկ հայերեն ձեռագրեր: Շուրջ 17.020 միավոր (2009 թ.) հայերեն ձեռագրեր պահվում են Մատենադարանում, 4000-ը՝ Երուսաղեմի Սբ Հակոբյանց վանքում, 3800-ը՝ Վենետիկի Մխիթարյան միաբանությունում, 2600-ը՝ Վիեննայի Մխիթարյան ձեռագրատանը, 800-ը՝ Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքում, 1081-ը՝ Սբ Էջմիածնի ձեռագրատանը: Հայերեն ձեռագրեր կան նաև Կոստանդնուպոլսի Ազգային պատրիարքարանում, Զմմառի վանքում ու Անթիլիասում (Լիբանան), Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանում, Փարիզի Ազգային, Օքսֆորդի Բոդլերյան գրադարաններում, ՌԴ գիտությունների ակադեմիայի Արևելագիտության ինստիտուտի Սանկտ Պետերբուրգի բաժանմունքում, Սանկտ Պետերբուրգի Սալտիկով-Շչեդրինի անվան հանրային, Թբիլիսիի, Բեռլինի, Նյու Յորքի, Վաշինգտոնի և այլ քաղաքների գրադարաններում:





ՎԵՐԱԾՆՆԴԻ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

Վերածնունդ (Ռենեսանս) հասկացությամբ նշանակվում է արևմտաեվրոպական երկրների պատմամշակութային կյանքի զարգացման այն շրջանը, երբ միջնադարյան մշակույթից անցում է կատարվում Նոր ժամանակի մշակույթին: Ընդսմին, Իտալիայում դա տեղի է ունենում ավելի վաղ՝ 14-16-րդ դարերում, իսկ հյուսիսեվրոպական մյուս երկրներում՝ 15-17-րդ դարերում: Այս ժամանակաշրջանում խոր փոփոխություններ են տեղի ունենում հասարակության տնտեսական, սոցիալ-քաղաքական և գիտամշակութային կյանքի ոլորտներում: Սկզբնավորվում է արտադրության կապիտալիստական եղանակը, արագ թափով զարգանում են արտադրողական ուժերը, առաջանում են սեփականատիրական նոր հարաբերություններ, կատարվում են տեխնիկական ու աշխարհագրական հայտնագործություններ, ձևավորվում են ազգային պետություններ, հաստատվում են աշխարհատեսության նոր սկզբունքներ, վերածնվում են անտիկ գրականության և փիլիսոփայության արժեքները և այլն, որոնք, միասին վերցրած, պայմանավորում են տվյալ ժամանակաշրջանի մշակույթի անկրկնելիությունը և ինքնատիպությունը: Վերածննդի դարաշրջանում փոխվում են տիեզերքի, հասարակության, բարոյականության, կրոնի և հենց մարդու մասին պատկերացումները: Այդ փոփոխությունները նախ և առաջ իրենց դրսևորումներն են գտնում հասարակական կյանքի և մտածողության աշխարհականացման մեջ, այսինքն՝ կրոնի և եկեղեցական գաղափարախոսության ճնշումից ազատագրվելու մեջ: Հասարակությունը և մարդը աստիճանաբար ազատվում են հոգևոր իշխանության խնամակալությունից և պարտադրանքներից: Եթե միջնադարյան մարդու համար ճշմարտությունը տրված էր Սուրբ Գրքում, ապա Վերածննդի դարաշրջանի մարդը, չմերժելով կրոնական ճշմարտությունը, այնուհանդերձ ձգտում է սեփական ուժերով բացատրել ճշմարտությունները, սեփական աչքերով տեսնել ամեն ինչ, փորձով և բանականությամբ ստուգել իր գիտելիքները: Մարդն իր քննախույզ հայացքը ուղղում է բնությանը և ձևավորվում է փորձարարական գիտությունն ու ռացիոնալ տեսությունը, հայացք է նետում հասարակությանը՝ ստեղծելով պատմության, պետության և իրավունքի մասին նոր տեսություններ և անդրադառնալով անտիկ գրական ժառանգությանը՝ ձևավորվում է հումանիստական քննադատությունը և սկզբնաղբյուրների, պատմական իրադարձությունների պատճառահետևանքային կապերի ուսումնասիրության վրա հիմնված պատմագիտությունը: Աշխարհականացման արդյունքում մարդը զգում է իր մեծությունը, հզորությունը, դառնում է ինքնավստահ, եսասեր, հպարտանում իր հաջողություններով, իր անհատական ձեռքբերումներով: Ձևավորվում է հումանիստական և անհատապաշտական մի աշխարհայացք, որի կենտրոնում բազմակողմանի զարգացած անհատականության իդեալն է: Նոր աշխարհայացքի կրողները գրականության, բանասիրության, փիլիսոփայության, արվեստի ներկայացուցիչներն էին՝ «նոր մարդիկ» աշխարհիկ մտածողությամբ, որոնց ստեղծագործությունների գլխավոր հերոսը մարդն էր, մարդկային գործունեությունը և մարդկային գիտությունները:
Վերածննդի դարաշրջանի փիլիսոփայության մեջ սովորաբար առանձնացնում են երեք ուղղություն՝ հումանիստական, նորպլատոնական և բնափիլիսոփայական-բնագիտական: Այս բաժանումը պայմանական է, որը ոչ այնքան ժամանակագրական է, որքան տիպաբանական: Օրինակ, հումանիստական ուղղության ներկայացուցիչների կարող ենք հանդիպել ոչ միայն 14-15-րդ դարերում, այլև հետագա դարերում: Սակայն ուշ շրջանի հումանիստների հայացքներում նկատելի է նաև նորպլատոնական փիլիսոփայության ազդեցությունը: 16-րդ դարի բնափիլիսոփայությունը նույնպես կրում էր նորպլատոնիզմի ազդեցությունը, թեև վերջինս ծաղկում է ապրել 15-րդ դ. երկրորդ կեսին և 16-րդ դ. առաջին տասնամյակներում:
Վերածննդի դարաշրջանի մշակույթի անցումային բնույթը պայմանավորել է այդ փիլիսոփայության մի շարք յուրահատկություններ: Նախ, ի տարբերություն միջնադարյան փիլիսոփայության, Վերածննդի փիլիսոփայությունը մարդակենտրոն բնույթ ուներ: Դա նշանակում է, որ փիլիսոփայության կենտրոնում հայտնվում է մարդը՝ իր արժանապատվությունը և մեծությունը գիտակցողը, իրեն աստվածային արարչագործության շարունակող տեսնողը, երկրային գործերի և հաճույքների մեջ իր կեցության նպատակը և իմաստը փնտրողը, որն անընդհատ ձգտում է ինքնահաստատման ու ինքնակատարելագործման: Այդպիսի մարդը կյանքում հաջողության է հասնում շնորհիվ իր տաղանդի, աշխատասիրության, ձեռներեցության և գիտելիքների:
Երկրորդ, Վերածննդի փիլիսոփայությունը հակասխոլաստիկական բնույթ ուներ, թեև սխոլաստիկան դեռևս մնում էր եկեղեցու պաշտոնական փիլիսոփայություն: Վերածննդի փիլիսոփայությունը տարբերվում է միջնադարյանից իմաստասիրման եղանակներով, մտածողության ոճով, գաղափարական բովանդակությամբ: Ձևավորվելով եկեղեցական միջավայրից դուրս՝ Վերածննդի մտածողները քննադատում են սխոլաստիկական փիլիսոփայության ձևապաշտությունը, դոգմատիզմը, անքննադատ վերաբերմունքը հեղինակությունների նկատմամբ և այլն: Եթե միջնադարյան մտածողները ձգտում էին հետևել ավանդույթին, իրենց դպրոցի որդեգրած փիլիսոփայական սկզբունքներին՝ «մենք»-ի մեջ տարրալուծելով իրենց Ես-ը, ապա Վերածննդի փիլիսոփաները, հենվելով տարբեր ավանդույթների վրա, ձգտում են ասել նոր խոսք, ցուցադրել իրենց մտածողության անհատականությունը:
Վերածննդի փիլիսոփայական մտածողությունն աչքի է ընկնում իր հանդուրժողականությամբ, փոխզիջումային և ազատ բնույթով: Միջնադարյան փիլիսոփայության «միաձայն երգչախումբը» փոխարինվում է «բազմաձայն երգչախմբով», որտեղ յուրաքանչյուր ձայն համագոյակցում է մյուսների հետ: Վերածննդի մտածողներն իրենց պաշտպանած դրույթները չէին համարում բացարձակ, անառարկելի ճշմարտություններ, առհասարակ խուսափում էին փիլիսոփայական համակարգեր ստեղծելուց: Նրանք կաշկանդված չէին որոշակի թեմատիկայով, հետաքրքրվում էին թույլատրելի և անթույլատրելի իրողություններով, գիտություններով, զբաղմունքներով: Պատահական չէ, որ այդ ժամանակ մեծանում է հետաքրքրությունը ոչ միայն գիտության, այլև մոգության, հերմետիզմի, աստղագուշակության, ալքիմիայի նկատմամբ:
Չորրորդ, Վերածննդի փիլիսոփայությունը համադրական բնույթ ուներ: Այն փաստորեն անտիկ հեթանոսական և միջնադարյան քրիստոնեական փիլիսոփայության համադրումն է: Վերածննդի դարաշրջանում քրիստոնեական փիլիսոփայությունը ոչ թե շեմքից մերժվում է, այլ վերաիմաստավորվում է ինչպես անտիկ փիլիսոփայության, այնպես էլ ժամանակի իրողությունների լույսի ներքո: Չմերժելով հավատը, բարձր գնահատելով բանականությունը, այնուհանդերձ, Վերածննդի մտածողները չեն ստեղծում բանականության պաշտամունք և ոչ էլ ամեն ինչ հանձնում են «բանականության դատին»: Բանականությունը մեծարվում է ոչ թե այն բանի համար, որ դա «ամեն ինչ» է, այլ՝ որովհետև հաղորդակից է ամեն ինչին: Վերածննդի փիլիսոփայության հիմքում ընկած է հավատի, բանականության, երևակայության, զգացմունքի ներդաշնակ միասնության գաղափարը:                   




                    ՀՈՒՄԱՆԻԶՄ

Հումանիզմ (լատ.՝ humanitas – մարդկայնություն, բնորոշում էր դասական գրականության դասատուին և ուսանողին) եզրը գիտական ոլորտում շրջանառության մեջ է դրվել գերմանացի մանկավարժ Ֆ. Նիտխամերի կողմից 1808 թվականին։

Հումանիզմը հանդես է գալիս յուրաքանչյուր մարդու կողմից սեփական հայացքների և ինքնագիտակցության միջոց համամարդկային (և ոչ գաղափարական, խմբային կամ կրոնական) արժեքների հիման վրա իր կյանքի իմաստը և կենսակերպը որոշելու բարոյական ազատության անունից։

Հումանիզմը փիլիսոփայական պատկերացումների համակարգ է բնության, մարդկային կեցության էության և իմաստի մասին, ճանաչողական գործունեության նպատակների մասին, որն արտահայտվում է փիլիսոփայական և աշխարհայացքային կատեգորիաների լեզվով։ Հումանիզմը փիլիսոփայական աշխարհայացք է, որի կենտրոնում մարդն է։

Մշակույթների բազմազանությունը թելադրում է հումանիստական գիտակցության ձևերի բազմազանություն։ Մշակույթների պատմական և ազգային տարբերությունները թելադրում են մարդկային բարեկեցության չափանիշներ և չափորոշիչներ՝ որպես հումանիզմի այս կամ այն տեսակի ուրվագծման արդյունք[1]։

Ժամանակակից Միջազային հումանիստական և էթիկական միության կանոնադրության համաձայն հումանիզըդեմոկրատական, էթիկական կյանքի դիրքորոշում է, որը պնդում է, որ մարդկային էակները իրավունք ունեն և պարտական են պայմանավորել իրենց կյանքի իմաստն ու ձևը։

Հումանիզմը էթիկական հիմնարար դրույթների լայն կատեգորիա է, որը հաստատում է բոլոր մարդկանց արժանապատվությունը և արժեքը։ Այն հանդիսանում է բազում այլ առավել որոշակի փիլիսոփայական համակարգերի մաս և ներառված է նաև որոշ կրոկանան փիլիսոփայական դպրոցների գաղափարախոսության մեջ։

Հումանիստները հաստատում են համամարդկային էթիկան, որը հիմնված է մարդկային գոյության միասնության վրա, ենթադրելով, որ սոցիալական և մշակութային խնդիրների լուծումը չի կարող նեղ, սահմանափակ ուղղվածությամբ և միջոցներով իրականանալ։

Հումանիզմը արտահայտվում է տարաբնույթ որակներով՝ որպես էթիկական նորմա, սոցիալական իդեալ, հոգևոր արժեք,կամքի ազատություն, փոխօգնություն և համագործակցություն, մարդու իրավունքների և արժանապատվության հանդեպ հարգանք, հավասարություն և իրավահավասարություն, արդարություն, պաշտպանություն չարից և բռնությունից[2]։

Հումանիզմը յուրաքանչյուր անձնավորության փառաբանումը չէ, այլ անհատական և հասարակական հետաքրքրությունների վրա հիմնված պահանջատիրական և պատասխանատու վերաբերմունք նրա հանդեպ։ Խելամիտ հումանիզմը մարդուն կարգում է ոչ թե բնության տեր և տիրակալ, այլ դրա անվերջ վերափոխման վիթխարի գործընթացի մի մաս, կարևորագույն մաս, որը կոչված է կատարել բնության «ինքնագիտակցության» դերը։

Հումանիզմի «չափաքանակի», որակական հատկանիշների հարցը չունի համատարած ու վերջնական լուծում։ Հասարակության և մարդու գերակայության, անհատական և հասարակական շահի փոխազդեցության խնդիրների լուծումը կախված է ամեն տվյալ հանրույթի զարգացման կոնկրետ հանգամանքներից, պատմական անցյալից, մշակութային և ազգային սովորույթներից։

Հումանիզմը ինքն իր հետ հակասության մեջ է մտնում, երբ անհատը գերագնահատվում է հասարակությունից, որը նույնպիսի անհատներից է կազմված։ Այն վերաճում է անհատապաշտության։ Սակայն իրական հումանիզմը ողջ մարդկության, բոլոր մարդկանց հավասարության, բարեկեցության գաղափարն է կրում իր մեջ։    






1894թ-ին Սասունի ապստամբությունը

Սասունի 1894 թվականիապստամբությունը։ Շուրջ35 հազար հայ բնակչությունունեցող և մեկ տասնյակգյուղախմբեր ընդգրկողՍասունի գավառը, որնուներ ազատագրականպայքարի հարուստավանդույթներ, դեռևս 1880-ական թվականներիցպայքարի մեջ էր քրդականհրոսակների,կառավարական զորքերի և ոստիկանության կամայականություններիդեմ։ Ազատ կյանքին և զենք կրելուն սովոր լեռնական սասունցին,բնականաբար, իր վրա պետք է բևեռեր ազատագրական շարժումըգլխավորող կուսակցությունների ուշադրությունը։ ԱզատատենչՍասունը պարարտ հող էր ազատագրական գաղափարներիքարոզման համար։ Հնչակյան գործիչներն առաջինն էին, որգործնական աշխատանք տարան Սասունը կազմակերպելուուղղությամբ։ 1891 թ. Միհրան Տամատյանը հաստատվեց Սասունում ևլեռնականների մեջ քարոզեց Հայաստանի ազատագրությանգաղափարը։ Թեև 1893 թ. մայիսին թուրքերին հաջողվեց իրենց ձեռքըգցել Տամատյանին, բայց նրան փոխարինելու եկած գործիչները, որոնցմեջ հատկապես աչքի էին ընկնում Մեծն Մուրադը (ՀամբարձումՊոյաճյան), Հրայրը (Արմենակ Ղազարյան), Գևորգ Չավուշը (ԳևորգԱդամյան), Շենիկի տանուտեր Գրգոն (Գրիգոր Մոսեյան) և ուրիշներ,իրենց վրա վերցրին Սասնո ազատամարտի հետագա կազմակերպումնու ղեկավարումը։
 Թուրքական իշխանությունները Սասունում սկսված խմորումներիցանհանգստացած՝ 1891-1892 թթ. նրա դեմ հանեցին քրդական ցեղերին,Համիդիե հեծելազորային ջոկատներ ու ոստիկանական կանոնավորուժեր։ Հետ մղելով բոլոր հարձակումները՝ սասունցիներըգործնականում հայտնվեցին օսմանյան պետության դեմկիսապատերազմական վիճակում։ 1893 թ. ամռանը Բիթլիսի կուսակալԹահսին փաշան սասունցիներին ներկայացրեց իր պայմանները. 1.հանձնել հեղափոխականներին, ղրսից եկած գործիչներին ու նրանցհամակիրներին, 2. հանձնել զենքերը, 3. վճարել այդ տարվա ևնախկինում չվճարած բոլոր տուրքերը, 4. ստորագրել հանրագրություն,համաձայն որի իրենք շատ գոհ են օսմանյան կառավարությունից ևըմբոստացել են Միհրան Տամատյանի թելադրանքով։
 Առաջարկված պայմանները երկընտրանքի առջև կանգնեցրինսասունցիներին։ Դրանց ընդունումը հավասարազոր էրանձնատվության, մերժումը կընկալվեր որպես ապստամբություն։ Սասուննընտրեց երկրորդ ուղին:Ժխտելով Սասունումհեղափոխականների ուդրսից եկած գործիչներիառկայությունը,հրաժարվելով հանձնելզենքերը և վճարելտուրքերը՝ սասունցիներըդրանով գործնականումապստամբության դրոշպարզեցին թուրքականբռնապետության դեմ։Սասունը դարձավ Հայկական Հարցի լուծման համար մղվող պայքարիկարևոր ճակատ։ Սասունցին հույս ուներ ստանալ եթե ոչ քրիստոնյաազգերի, ապա գոնե դրսի հայության, մասնավորապեսկովկասահայության օժանդակությունը՝ դրամով, զենքով ու կռվողուժերով։ 1893 թ. վերջերին Սասունի համար զենք ձեռք բերելունպատակով Թիֆլիս ժամանեց Մեծն Մուրադը (ՀամբարձումՊոյաճյան), իսկ հաջորդ տարվա սկզբներին նույն նպատակով Կարսանցավ Հրայրը։ Բայց Սասունը չստացավ ակնկալված օգնությունը։

 Շուտով Սասունը օղակի մեջ առնվեց. հայտարարվեցպատերազմական վիճակ։ 1894 թ. հունիսին կառավարությունը դիմեցվճռական միջոցների։ Սուլթանի հանձնարարությամբ Սասունարշավող զորքերի ղեկավարությունը ստանձնեց Անատոլիական 4-րդբանակի հրամանատար, ջարդարար Զեքի փաշան; Բացի նրագլխավորած 12 հազարանոց զորամիավորումից, Սասունի վրաշարժվեցին նաև այլ զորամասեր՝ Դիարբեքիրից, Կաբինից,Երզնկայից, Մուշից, Վանից, անգամ Բաղդադից ու Հալեպից։ ԴեպիՍասուն շարժվեցին նաև ոստիկանական ուժեր, համիդիեականզորախմբեր և տասնյակ հազարավոր անկանոն քուրդ բաշիբոզուկներ։Այսպիսով, Սասունի դեմ դուրս բերվեց ժամանակի ռազմականտեխնիկայով զինված մի հսկա բանակ, որն իր թվաքանակովգերազանցում էր Սասունի հայությանը: Դա վկայում է այն մասին, թեսուլթանի համար որքան վտանգավոր էր ըմբոստ Սասունը: Օգոսաոսիսկզբներին թուրքական կանոնավոր զորքերը հարձակման անցան։Մուրադի և մյուս հրամանատարների գլխավորությամբ կայծքարեհրացաններով, դաշույններով, կացիններով զինված սասունցիներըշուրջ մեկ շաբաթ շարունակ աներևակայելի խիզախությամբ ուանձնազոհությամբ կռվում էին թշնամու դեմ՝ մնալով իրենց դիրքերում։Ի վերջո, սակայն, նրանք ստիպված էին մարտերով նահանջելանմատչելի լեռները։ Անհավասար գոտեմարտը շարունակվեց ևս 15օր։ Ռազմամթերքը և պարենը համարյա սպառած սասունցիներիուժերը ջլատելու նպատակով թուրքական հրամանատարությունըդիմեց նենգության՝ ներման խոստումով նրանց անձնատուր լինելուառաջարկ արեց։ Սասունցիները մերժեցին առաջարկը։ Բայց նրանցիցմոտ 200 դյուրահավատներ օգոստոսի 15-ին լքեցին դիրքերը ևշարժվեցին դեպի թուրքական բանակատեղի։ Այստեղ նրանցշրջապատեցին ու սրի քաշեցին։ Հակառակորդն անցավ նորհարձակման։ Անդոկի, Կեպինի և Տալվորիկի բարձունքներում Սասնոապստամբները վերջին մարտերը տվեցին թշնամուն։ Շատերըզոհվեցին հերոսի մահով։ Նրանց կողքին ընկան նաև բացառիկտոկունություն և անձնազոհություն ցուցաբերած սասունցի կանայք։Խուսափելով թշնամու ձեռքն ընկնելուց՝ նրանցից շատերըգերադասեցին անդունդը նետվել։ Օգնություն չստանալով որևէ տեղիցև մնալով միայնակ՝ օգոստոսի 24-ին Սասունն ընկավ։ Մուրադը,Գևորգ Ձավուշը և քարանձավներում ապաստանած մի խումբմարտիկներ գերվեցին ու շղթայակապ տարվեցին Մուշ։ Սկսվեցխաղաղ բնակչության ջարդը: Ավերվեց ու հրի մատնվեց շուրջ 40 գյուղ,զոհվեց ավելի քան յոթ հազար հայ։ Սասունում սկսվածապստամբությունը Հայաստանում համընդհանուր ապստամբությանվերաճելու հույսերը ի դերև ելան։






Աշխատանքային Իրավունք


Աշխատանքային պայմանագիր
1)Ի՞նչ ենք հասկանում աշխատանքային պայմանագիր ասելով:
-Աշխատանքի ընդունվելու համար պետք է կնքվի աշխատանքային պայմանագիր:
2)ՈՒ՞մ միջև:
-Աշխատողի և գործատուի միջև:
3)Աշխատանքային պայմանագրի քանի՞ տեսակներ կան:
-2 տեսակներ: 1.Երկկողմանի պայմանագիր։ 2.բազմակողմ պայմանագիր:





Երեխայի աշխատանքի ընդունվելու կարգը
1)Քանի՞ տարեկան երեխան իրավունք ունի աշխատել:
-Ըստ օրենսդրության 16 տարին լռացած երեխան իրավունք ունի աշխատելու միայն ծնողների,խնամակալների,հոգաբարձուների թույլտվությամբ:
2)Ի՞նչ արտոնություն ունի երեխան աշխատանքի ընդունվելուց հետո:
-Ոչ լրիվ աշխատաժամանակ:Օր.՝8 ժամյա աշխատանքային օր է:Երեխային իրավունք չունեն ստիպելու լռիվ աշխատաժամանակով աշխատել:Եթե աշխատում է լրիվ աշխատաժամով,ապա պետք է լինի իր ցանկությամբ և պարտադիր պետք է լրացուցիչ վարձատրվի:
-Գործատուն իրավունք չունի երեխային ստիպելու ծանր ֆիզիկական աշխատանք կատարելու:
-Անչափահաս  երեխան իրավունք ունի օգտվելու լրացուցիչ արձակուրդից:Օր.՝արձակուրդը 30 աշխ.օր է չափահասների համար,իսկ անչափահասը իրավունք ունի 10-15 օր չաշխատելու:



Դատական Համակարգ
-Դատարանը արդարադատության մարմին է,որը իրականացնում է արդարադատություն: Այդ արդարադատությունը իրականացվում է դատական պռոցեսում,որն անվանում են դատաքննություն: Դատաքննության ժամանակ օգտագործվում է  օրենսգիրք,որն անվանում են  քրեդատավարական:
-Հանցագործությունները  բացահայտելու համար կիրառվում են 3 օրենսգրքեր՝ 1-ին օրենսգիրքը կիրառվում է նախաքննության ժամանակ քննիչի կողմից, և այդ օրենսգիրքը կոչվում է քրեական օրենսգիրք: 2-ը քրեդավարական օրենսգիրքն է, որը կիրառվում է դատաքննության ժամանակ: Դատարանի վճռից հետո, երբ դատապարտյալը տեղափոխվում է ուղղիչ գաղութ,կիրառվում է քրեակատարողական օրենսգիրք:
-ՀՀ-ում գործում է 3 կարգի դատարաններ՝ 1-ը ընդհանուր իրավասության դատարանն է, 2-ը վերաքննիչ դատարանն է,այս դատարանը վերանայում է ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռները,բողոքարկումները, 3-ը վճռաբեկ դատարանն է, որը իրավունք ունի չեղյալ հայտարարել առաջին և երկրորդ դատարանների վճիռները:
1.Հասարակության և պետության մինչև հարցերը ինչպե՞ս են կարգավորվում:
-Կարգավորվում են նորմատիվների մջոցով:
2.Ի՞նչ ենք հասկանում օրենք ասելով:
-Օրենքը հասարակական հարաբերությունները կարգավորող նորմատիվ է։
3.Իշխանության ո՞ր մարմինն է ընդունում օրենք:
-ՀՀ-ում օրենք և օրենքներ ընդունվում է օրենսդիր մարմնի կողմից, այսինքն՝ԱԺ-ի կողմից
4.Իշխանության ո՞ր մարմնի կողմից է հաստատվում օրենքը, որից հետո օրենքը մտնում է ուժի մեջ:
-Օրենքը հասատատում է Հանրապետության նախագահը, և ստորագրման պահից օրենքը մտնում է ուժի մեջ:







       Աշխատանքային պայմանագիր

Աշխատողի եւ գործատուի միջեւ աշխատանքային հարաբերությունները կարող են ծագել ինչպես գրավոր աշխատանքային պայմանագրով , այնպես էլ կողմերի համաձայնությամբ` աշխատանքի ընդունման մասին անհատական ​​իրավական ակտով :

Գործատուի եւ աշխատողի միջեւ կնքված աշխատանքային պայմանագրով սահմանվում են գործատուի եւ աշխատողի հարաբերությունները, նրանց իրավունքները եւ պարտականությունները, եւ այն, ինչը չի սահմանվում աշխատանքային պայմանագրով, կարգավորվում է աշխատանքային օրենսդրությամբ:
Աշխատանքի ընդունման մասին անհատական ​​իրավական ակտով ծագած աշխատանքային հարաբերությունների կարգավորման վրա տարածվում են նաեւ պայմանագրային հարաբերությունների կարգավորման ՀՀ Աշխատանքային օրենսգրքի դրույթները:
ՀՀ Աշխատանքային օրենսգրքի հոդված 83-ի համաձայն.

Անհրաժեշտ է նշել, որ գործատուն իր պարտականությունները կատարում է անձամբ կամ իր ներկայացուցչի միջոցով, իսկ աշխատողն իր պարտականությունները կատարում է անձամբ կամ իր ներկայացուչի միջոցով եւ միայն գործատուի թույլտվությամբ կարող է գործատուի հետ աշխատանքային հարաբերությունների մեջ գտնվող այլ անձի հանձնարարել աշխատանքային պայմանագրով նախատեսված աշխատանքների կատարումը:

ՀՀ Աշխատանքային օրենսգրքի 84-րդ հոդվածով սահմանվում է, որ աշխատանքի ընդունման մասին անհատական ​​իրավական ակտում եւ գրավոր աշխատանքային պայմանագրում նշվում են`

անհատական ​​իրավական ակտն ընդունելու (աշխատանքային պայմանագիրը կնքելու) տարին, ամիսը, ամսաթիվը, վայրը.
աշխատողի անունը, ազգանունը, նրա ցանկությամբ` նաեւ հայրանունը.
կազմակերպության անվանումը կամ ֆիզիկական անձ գործատուի անունը, ազգանունը, նրա ցանկությամբ` նաեւ հայրանունը.
կառուցվածքային ստորաբաժանումը (դրա առկայության դեպքում).
աշխատանքը սկսելու տարին, ամիսը, ամսաթիվը.
պաշտոնի անվանումը եւ (կամ) աշխատանքային գործառույթները.
աշխատավարձի չափը եւ (կամ) այն որոշելու ձեւը.
աշխատողներին սահմանված կարգով տրվող հավելումները, հավելավճարները, լրավճարները եւ այլն.
աշխատանքային պայմանագրի գործողության ժամկետը (անհրաժեշտության դեպքում).
կողմերի համաձայնությամբ` փորձաշրջանի տեւողությունը.
աշխատաժամանակը` ոչ լրիվ աշխատաժամանակով աշխատանքային ռեժիմ սահմանելու դեպքում.
անհատական ​​իրավական ակտում` դրա ընդունման հիմքը (անձի դիմումը, աշխատողին մեկ այլ գործատուի մոտ տեղափոխելու վերաբերյալ համաձայնությունը, գրավոր աշխատանքային պայմանագիրը եւ այլն) `առկայության դեպքում.
անհատական ​​իրավական ակտում` այն ստորագրող անձի պաշտոնը, անունը, ազգանունը:
Կողմերի համաձայնությամբ աշխատանքի ընդունման մասին անհատական ​​իրավական ակտում եւ գրավոր աշխատանքային պայմանագրում կարող են ներառվել նաեւ այլ պայմաններ:

Աշխատանքային պայմանագիրը կնքվում է երկու օրինակից `կողմերի ստորագրությամբ մեկ փաստաթուղթ կազմելու միջոցով:

Գործատուն պարտավոր է հիմնական աշխատավայրում աշխատող բոլոր աշխատողների համար վարել աշխատանքային գրքույկ, որը աշխատողի աշխատանքային գործունեության մասին տեղեկություններ ներառող հիմնական փաստաթուղթն է: Այդ տեղեկությունների ցանկը սահմանված է ՀՀ Աշխատանքային օրենսգրքի հոդված 90-ում:

Աշխատանքային պայմանագրի կնքման ժամանակ կողմերի համաձայնությամբ կարող է սահմանվել փորձաշրջան `

գործատուի ցանկությամբ` նախատեսված աշխատանքին (պաշտոնին) աշխատողի համապատասխանությունը ստուգելու նպատակով, կամ
աշխատանքի ընդունվողի ցանկությամբ` առաջարկվող աշխատանքին (պաշտոնին) իր համապատասխանությունը որոշելու համար:
Փորձաշրջանի մասին պայմանները պետք է սահմանվեն աշխատանքային պայմանագրով: Օրենքով սահմանված է այն անձանց շրջանակը, որոնց համար աշխատանքի ընդունվելիս փորձաշրջան չի կարող նախատեսվել:

Աշխատանքային պայմանագիրը կնքվում է`

անորոշ ժամկետով , եթե աշխատանքային պայմանագրում դրա գործողության ժամկետը նշված չէ.

որոշակի ժամկետով , եթե աշխատանքային պայմանագրում դրա գործողության ժամկետը նշված է:





                     Տպագրություն

Տպագրություն ջրի, շաքարավազի, հեռախոսի, համակարգչի և ցանկացած ընդեղենի վրա՝ արդեն նաև Հայաստանում: Գաղափարն իրականացնողը «Անտարես Նանո պրինտ»-ն է, որի ղեկավար Արմեն Մարտիրոսյանը վստահ է՝ հայերը նորություններին հեշտ են հարմարվում. «Այն, ինչ որ աշխարհը ստեղծել է, պետք է արագ վերցնել և կիրառել, քանի որ այս ամենը ստեղծված է մարդու համար, և թող հայաստանցին ՝ որպես համաշխարհային սպառող, նույնպես ունենա»։

Արդեն 2 տարի է՝ «Անտարես Նանո պրինտ»-ն առաջարկում է նաև բուրմունքի տպագրություն։ Պարոն Մարտիրոսյանը հավելեց, որ գաղափարն առաջացել է, քանի որ ամենամոտիկ տեղերը, որ տպագրվում է բուրմունք, Ստամբուլն է և Մոսկվան, մեջտեղում մենք ենք, որ կարողանում ենք տպագրական նման ծառայություններ առաջարկել»։

Արտադրողները վստահ են, որ շուկայում նորություն և թարմություն են մտցնելու, քանի որ մարքետինգային դաշտ է մտնում նաև համն ու հոտը:

Տպագրություն
Տպագրությունը գրքերի, թերթերի և ամսագրերի արտադրությունն է:
Առաջին տպագիր գրքերը եղել են փայտափորագիր և պատրաստվել են Չինաստանում: Փայտե տախտակի հարթ մակերևույթին փորագրում էին բնագրի հայելային պատկերը, ապա վարպետը սուր դանակով փորում հանում էր տառագծերի միջև եղած փայտը, և ստացվում էր բնագրի ցցուն, ուռուցիկ պատկերը: Դրա վրա ներկ էին քսում, վրան դնում մագաղաթ կամ թուղթ ու սեղմում, և ներկը փայտից փոխանցվում էր թերթերի վրա: Նույն կերպ էին վարվում նաև պատկերափորագրության ժամանակ: Մեզ հասած հնագույն տպագիր գիրքը՝ բուդդայական քարոզների ժողովածուն, տպագրվել է 868 թ-ին Չինաստանում:

Յուրաքանչյուր նշանի համար առանձին տառամարմիններով հավաքովի տառաշարն ստեղծել է Պի Շենը Չինաստանում` 1044–48 թթ-ին:

Եվրոպայում տպագրությունը նույնպես կատարվում էր փայտե փորագիր տախտակներից: Մարդիկ ձգտում էին ստեղծել այնպիսի տպաձև, որը կազմված լիներ առանձին տառերից: Դա հաջողվեց գերմանացի գյուտարար Գուտենբերգին: 1450 թ-ին նա սովորական ձիթհան մամլիչը վերածեց տպագրական հաստոցի և հարմարեցրեց տպագրության համար: Բայց գլխավորն այն էր, որ նա հայտնագործեց այնպիսի տպաձև, որը հնարավորություն էր տալիս ստանալ բնագրի՝ ցանկացած քանակության տպագրված օրինակներ (տպածոներ): Այդ տպաձևերը բաղկացած էին առանձին-առանձին տառամարմիններից, որոնք հեշտությամբ կարելի էր փոխարինել ուրիշներով: Տառամարմինը մետաղե փոքրիկ չորսու է, որի մի ծայրին տառի ուռուցիկ, ցցուն պատկերն է: Տպագրության ընթացքում տառի պատկերը ներկվում էր և արտատպվում թղթին:

Գյուտն արագորեն տարածվեց աշխարհում: XV դարի վերջին արդեն գրքեր էին տպագրվում Եվրոպայի տասնյակ քաղաքներում: Գյուտից ընդամենը մի քանի տասնամյակ անց հայերն սկսեցին Գուտենբերգի եղանակով գրքեր տպագրել: Հայկական տպագրության հիմնադիրը Հակոբ Մեղապարտն է, ով 1512թ-ին լույս ընծայեց հայերեն առաջին տպագիր գիրքը՝ «Ուրբաթագիրքը»:
Երկրորդ հայ տպագրիչն Աբգար Թոխաթեցին է: Նա 1560-ական թվականներին նախ` Վենետիկում, ապա` Կոստանդնուպոլսում տպագրեց մի շարք գրքեր, այդ թվում՝ «Փոքր քերականություն կամ Այբբենարան» խորագիրը կրող հայերեն առաջին տպագիր այբբենարանը:

Աբգար Թոխաթեցուց հետո Իտալիայում տպագրությամբ էին զբաղվում նրա որդի Սուլթանշահը և տպագրիչ Հովհաննես Տերզեցին:
XVII դարում հայկական տպագրություն հիմնվեց նաև այլ քաղաքներում՝ Լվովում (Ուկրաինա), Նոր Ջուղայում (Իրան), Ամստերդամում (Նիդեռլանդներ): Նոր Ջուղայում գիտնական Խաչատուր Կեսարացին և նրա օգնականներն ինքնուրույն պատրաստեցին հայկական տառամայր ու մեքենա և 1638 թ-ից սկսեցին հրատարակել մեսրոպատառ գրքեր:
Հատկապես կարևոր էր Ամստերդամի հայկական տպագրությունը: Այստեղ հայ տպագրիչների մի ամբողջ խումբ էր գործում՝ Ոսկան Երևանցու ղեկավարությամբ: Հետո նրանք փոխադրվեցին Ֆրանսիայի Մարսել քաղաքը: 26 տարվա ընթացքում՝ 1660–86 թթ-ին, նրանք տպագրեցին այբբենարաններ, Վարդան Այգեկցու «Աղվեսագիրքը», «Արհեստ համարողության» առաջին աշխարհաբար գիրքը, առաջին տպագիր Աստվածաշունչը, որը 1222-էջանոց հսկա, պատկերազարդ գիրք է: Ոսկան Երևանցին առաջինն էր, որ տպագրեց բարձրորակ ու բազմաթիվ հայերեն գրքեր:

260 տարի հայկական տպագրությունը մնաց օտարության մեջ, որովհետև Հայաստանում նրա արմատավորման համար պայմաններ չկային: Եվ միայն 1771 թ-ին տպարան հիմնվեց Էջմիածնում և տպագրվեց առաջին գիրքը Հայաստանում: 1820-ական թվականների կեսերին հիմնվեց Շուշիի տպարանը: 1876 թ-ին հայկական տպագրությունը մուտք գործեց Երևան և Ալեքսանդրապոլ (այժմ՝ Գյումրի): 1920-ական թվականներից հայկական տպագրության կենտրոնն աստիճանաբար դարձավ Երևանը: Ներկայումս տպարաններ են գործում մեր երկրի բոլոր մեծ ու փոքր քաղաքներում: Հայերեն գրքեր ու պարբերականներ են տպագրվում նաև հայկական սփյուռքում:

Տպագրություն

Հայերեն գրքերի տպագրության սկզբնավորումը նոր փուլ նախանշեց և անգնահատելի դեր ունեցավ XVII-XVIII դարերի հայկական մշակույթի զարգացման բնագավառում: XVII դարի երկրորդ կեսին առավել նշանավոր էր Ամստերդամում հիմնադրված տպարանը:
Ամստերդամի հայոց տպարանը առավել լիարժեք է սկսում գործել 1664թ. այնտեղ ժամանած Ոսկան Երևանցու և Կարապետ Անդրիանցու համատեղ ջանքերի շնորհիվ: Աստվածաշնչի ամբողջական նկարազարդ ու հատուկ խնամքով իրականացված տպագրությունը հայ տպագրության խոշոր նվաճումն էր: Ամստերդամի հայկական տպարանում տպագրվում է ևս 11 անուն գիրք:
Ոսկան Երևանցին տպարանը փոխադրում է Լիվոռնո, որտեղ երեք գիրք հրատարակելուց հետո, փոխադրվում է Մարսել և այնտեղ մինչև 1680-ական թվականների վերջերը հրատարակում 16 անուն գիրք: Մարսելում Ոսկան Երևանցին 1673թ. սկսում է Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» երկի տպագրությունը, որը, սակայն, մնում է անավարտ:
Ամստերդամի հայոց տպարանը կարևոր դեր խաղաց հայ տպագրության պատմության մեջ: Ոսկան Երևանցին ունեցավ նաև աշակերտներ, որոնք նույն ոգով նվիրվեցին տպագրության միջոցով լուսավորության տարածման գործին:
XVII-XVIII դդ. հայկական գրահրատարակչությունը մեծ առաջադիմություն է արձանագրում Կ.Պոլսում: 1677թ. այստեղ տպարան է հիմնադրում Երեմիա Չելեպի Քեոմուրճյանը: Հայ տպագրության պատմության մեջ մեծ ավանդ ունի Աստվածատուր դպիր Կոստանդնուպոլսեցին, որն իր հիմնադրած տպարանում 1699 թվականից սկսած մոտ 50 տարի հրատարակել է ավելի քան ութսուն անուն գիրք: Այս տպարանում առաջին անգամ լույս է տեսնում Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» հռչակավոր երկը:
XVIII դարը հայ տպագրության համար դարձավ ծաղկման շրջան: Հայերեն գրքեր էին տպագրվում Կ.Պոլսում, Հռոմում, Վենետիկում, Տրիեստում, Պետերբուրգում, Նոր Նախիջևանում, Աստրախանում, Մադրասում, Կալկաթայում, Էջմիածնում, որոնք միաժամանակ վերածվել էին հայ մշակույթի նշանավոր կենտրոնների:
Հայ տպագրության մեջ վիթխարի նվաճում էր Էջմիածնում Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի (1763-1780) նախաձեռնությամբ տպարանի ստեղծումը (1771): Սիմեոն Երևանցին նախաձեռնում և 1776թ. իրականացնում է նաև Էջմիածնում թղթի արտադրության գործարան կառուցելու գործը:
1512-1800թթ. հայ գրատպությունը մեծ առաջընթաց ունեցավ, լույս տեսավ հոգևոր ու աշխարհիկ բովանդակությամբ ավելի քան հազար անուն աշխատություն:

Հնդկաստանի աշխույժ հասարակական կյանքը առաջադրեց նաև պարբերական ունենալու անհրաժեշտություն: 1794-1796թթ. Մադրասում Հարություն Շմավոնյանի նախաձեռնությամբ և հենց իր տպարանում լույս ընծայվեց հայոց առաջին պարբերականը՝ «Ազդարարը»:






ԳԼՈՒԽ I ՀԻՆ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

«Հին Արևելքի փիլիսոփայություն» արտահայտությամբ նշանակվում է փիլիսոփայական ուսմունքների այն ամբողջությունը, որը ձևավորվել և զարգացել է Հին Չինաստանում, Հին Հնդկաստանում, Եգիպտոսում, Միջագետքում և Իրանում: Նեղ իմաստով «Արևելյան փիլիսոփայություն» ասելով հասկանում են չինական և հնդկական փիլիսոփայությունը: Մերձավոր Արևելքի երկրները, Չինաստանը, Հնդկաստանը մարդկային քաղաքակրթության հնագույն օրրաններից են, որտեղ ստեղծվել է բարձր զարգացած մշակույթ: Եթե հետազոտողներից գրեթե ոչ ոք կասկածի տակ չի դնում այդ քաղաքակրթությունների գոյության փաստը, ապա այն հարցը, թե դրանցում արդյո՞ք ծագել և ձևավորվել է փիլիսոփայական միտք, դարձել է վիճարկման առարկա: Եվրոպակենտրոնկամ արևմտակենտրոն տեսության կողմնակիցներն ընդհանրապես ժխտում են Արևելքում փիլիսոփայական մտքի գոյության փաստը: Նրանց կարծիքով իսկական փիլիսոփայությունը ծագել է Արևմուտքում՝ Հին Հունաստանում, իսկ Արևելքում փիլիսոփայական միտքը այդպես էլ չկարողացավ դուրս գալ կրոնադիցաբանական աշխարհայացքի շրջանակներից: Գերմանացի փիլիսոփա Գեորգ Վիլհելմ Հեգելը, որը եվրոպակենտրոն տեսության հիմնադիրներից է, կարծում էր, որ Արևելքում փիլիսոփայական միտք չէր կարող առաջանալ նաև այն պատճառով, որովհետև այդ երկրներում չկար ո՛չ մտքի և ո՛չ էլ քաղաքական ազատություն: Փիլիսոփայությունը ծագում և զարգանում է այնտեղ և այն դեպքում, եթե քաղաքական բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվում մտքի ազատ ինքնադրսևորման համար: Հակադրվելով այս տեսակետին, ասիակենտրոն կամ արևելակենտրոն տեսության կողմնակիցները պնդում են, որ իսկական փիլիսոփայությունը ծագել է Արևելքում, որ արևմտյան փիլիսոփայությունը զարգացել է միակողմանիորեն՝ վերածվելով գիտականակերպ տեսության և այլն:
Արևելք-Արևմուտք մշակութային հակադրության հիմքում ընկած է ինչպես արևելյան և արևմտյան ժողովուրդների հոգեկան կերտվածքի, աշխարհընկալման ու մտածելակերպերի տարբերության, այնպես էլ փիլիսոփայության էության, մարդու կյանքում նրա տեղի և դերի մասին տարըմբռնումների հանգամանքը: Այսպես, եթե արևմտյան մտածողությունը բնորոշվում է որպես ռացիոնալիստական, հասկացական, ապա արևելյանը՝ հայեցողական, կրոնամիստիկական, պատկերավոր: Իսկապես, Արևելքը և Արևմուտքը ունեցել են զարգացման իրենց ինքնատիպ ուղին, մտածողության իրենց եղանակը, սակայն սխալ կլիներ բացարձակացնել նրանց միջև գոյություն ունեցող մշակութային տարբերությունները և թերագնահատել թե՛ մեկի և թե՛ մյուսի ստեղծած մշակութային արժեքների տեղը և դերը մարդկության կյանքում: Ինչպես մարդու գլխուղեղը ամբողջական է իր աջ և ձախ կիսագնդերով, որոնք կատարում են իմացական տարբեր գործառույթներ, այնպես էլ Արևելքը և Արևմուտքը մեկ միասնական մարդկային «գլխուղեղի» երկու բևեռներն են, որոնք երկար ժամանակ զարգացել են հարաբերականորեն ինքնուրույն ձևով, հասել են ինքնադրսևորման իրենց սահմաններին, և այսօր, պատմության միասնականացման հակասական ժամանակաշրջանում, այլևս անկարող են իրարից անջատ գոյատևել: Մարդկությունը կանգնած է այնպիսի կենսական խնդիրների լուծման առջև, որը պահանջում է երկու բևեռների՝ Արևելքի և Արևմուտքի հոգևոր ներունակությունների համադրում: Քանի որ «միաբևեռ» մոտեցումն արդեն սպառել է իրեն և անհեռանկարային է, ուստի, ի հակադրություն արևմտյան գրականության մեջ տարածված դիրքորոշման, սույն գրքում ընդհանուր գծերով ներկայացվում է նաև հին չինական և հնդկական փիլիսոփայությունը:

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅԱԿԱՆ ՄԻՏՔԸ ՀԻՆ ՉԻՆԱՍՏԱՆՈՒՄ

(ԿՈՆՖՈՒՑԻՈՍԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԴԱՈՍԻԶՄ)

Փիլիսոփայական միտքը Հին Չինաստանում սկզբնավորվել է մ.թ.ա. 7-6-րդ դդ. և իր ոսկեդարն է ապրել «պայքարող պետությունների» ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. 5-3-րդ դդ.): Ինչպես այլ երկրներում, այնպես էլ Հին Չինաստանում ձևավորվող փիլիսոփայական միտքը անմիջականորեն կապված էր դիցաբանության հետ: Հին չինացիների դիցաբանական պատկերացումներն ամփոփված են «Երգերի գիրք», «Պատմության գիրք», «Լեռների և ծովերի գիրք» և, հատկապես, «Փոփոխությունների գիրք» ժողովածուներում: Չինական դիցաբանության մեջ առանձնահատուկ տեղ է գրավում Երկնքի (Տյանի), որպես կեցության, տիեզերքի, հասարակության և մարդկային կյանքի բարձրագույն ուժի, պաշտամունքը: Հին չինացիների պատկերացմամբ Երկնքի կամքը մի գերագույն ուժ է, որը պայմանավորում է ամեն ինչի գոյությունը, հանդիսանում ամեն մի գոյի կեցության աղբյուրը, ճակատագիրը և նպատակը: Ոչ միայն բնական, այլև սոցիալական կյանքում կատարվող բոլոր փոփոխությունները պայմանավորված են «բարձրագույն կառավարչի»՝ Երկնքի, կամքով և ցանկությամբ: Ճիշտ է, չինական դիցաբանական գրականության մեջ երբեմն ակնարկվում է մարդու ինքնիշխանության և ակտիվության մասին, մինչև իսկ կասկած է հայտնվում Երկնքի ամենազորության վերաբերյալ, սակայն, ընդհանուր առմամբ, Երկնքի պաշտամունքը մնում է չինական դիցաբանության, իսկ ավելի ուշ՝ նաև փիլիսոփայության առանցքային գաղափարներից մեկը: Հին չինացիների դիցաբանական աշխարհայեցողության կենտրոնական գաղափարներից էր նաև նախնիների պաշտամունքը, որը հետագայում նույնպես ժառանգվեց փիլիսոփայության կողմից և դարձավ չինական մտածելակերպի ավանդապահական և պահպանողական սկզբունքի հիմքը: Հին չինացիների կյանքը մի յուրահատուկ հաշվետվություն էր իրենց նախնիների, նրանց կենդանի ոգիների առջև, որոնց համար կատարվում էին բազմապիսի զոհաբերություններ և ծիսակատարություններ: Նրանք համոզված էին, որ իրենց նախնիների ոգիներն են կառավարում և կարգավորում մարդկային կյանքը, մարդկանց փոխհարաբերությունները, ազդում մարդկային գործունեության և վարքագծի վրա: Նախնիների պաշտամունքը ներառում էր անվերապահ հարգանքն ու սերը ծնողների, ավագների և կառավարողների հանդեպ:
Հին չինական դիցաբանական գրականության մեջ դիտարկվում են նաև աշխարհգոյացմանը վերաբերող հարցեր: Տիեզերքի առաջացումը ներկայացվում է որպես նախնական քաոսից երկու հակադիր տիեզերական ուժերի՝ յանի (երկնայինի) և ինի (երկրայինի) փոխներգործության արդյունք: Բոլոր իրերի ու երևույթների հիմքում ընկած են հինգ տարրերը՝ ջուրը, հողը, մետաղը, փայտը և կրակը, որոնցից յուրաքանչյուրն օժտված է որոշակի հատկություններով: Այսպես, ջուրը միշտ խոնավ է և հոսում է դեպի ներքև, կրակը վառվում է և բարձրանում դեպի վեր, փայտը ճկվում է և ուղղվում, մետաղը ենթարկվում է արտաքին ազդեցությանը և փոխվում է, հողը ընդունում է սերմեր և տալիս բերք: Չինական դիցաբանության մեջ տարածված էր այն պատկերացումը, որ բնության մեջ տեղի ունեցող փոփոխությունները կախված են թագավորների խելքից, վարքագծից և երկրում իշխող կարգերից: Օրինակ, թագավորի հիմարության պատճառով քամիները չեն դադարում, իսկ ծուլության պատճառով՝ լինում են երաշտներ և այլն:
Մ.թ.ա. 6-5-րդ դդ. Չինաստանում միաժամանակ գոյություն ունեին ավելի քան հարյուր փիլիսոփայական դպրոցներ, որոնցից առավել տարածվածներից էին կոնֆուցիոսականության, դաոսիզմի, մոիզմի, օրինապաշտների, անունների(իմաստունների) և ինյանների (բնափիլիսոփաների) դպրոցները: Չինական փիլիսոփայությանը և իմաստասիրման եղանակին բնորոշ էին մի շարք յուրահատկություններ: Դրանցից գլխավորն այն է, որ չինական փիլիսոփայությունը սերտորեն կապված էր առօրյա-կենցաղային իմաստության հետ, իսկ երբեմն էլ դուրս չէր գալիս առօրյա մտածողության շրջանակներից: Դա էր պատճառը, որ չինական փիլիսոփայությունը չուներ տեսական-հայեցողական բնույթ, զուրկ էր ռացիոնալիստական մտակառույցներից: Մյուս առանձնահատկությունն այն է, որ չինական փիլիսոփայությունն ուներ ավանդապահական, ընդգծված պահպանողական բնույթ: Պատահական չէ, որ չին փիլիսոփաներն իրենց հայացքները շարադրում էին դասական տեքստերի մեկնաբանությունների ձևով:
Չինական մշակույթի և փիլիսոփայության մեջ իրենց խաղացած դերով, տեղով և նշանակությամբ առանձնանում են կոնֆուցիոսականության և դաոսիզմի փիլիսոփայական դպրոցները:
Կոնֆուցիոսականության հիմնադիրն է Կուն Ֆու-ցզին (լատ. տառադարձությամբ՝ Կոնֆուցիոս, մ.թ.ա. 551-479), որը միաժամանակ համարվում է չին առաջին փիլիսոփան: Նա ծնվել է Լու թագավորությունում, արիստոկրատ աստիճանավորի ընտանիքում, զբաղվել է մանկավարժական և քաղաքական գործունեությամբ: Նրա հիմնած դպրոցում սովորում էին տասնյակ աշակերտներ, որոնք գրի էին առնում Ուսուցիչ Կունի մտքերն ու դատողությունները: Կոնֆուցիոսի գլխավոր աշխատությունը կոչվում է «Լուն Յու» («Զրույցներ և ասույթներ»): Դրանում ի մի են բերված տիեզերքի, հասարակության, պետության, բարոյականության մասին Կոնֆուցիոսի խորհրդածություններն ու դատողությունները:
Կոնֆուցիոսի փիլիսոփայության մեջ տիեզերաբանությունն աննշան տեղ է զբաղեցնում, թեև նա նույնպես ընդունում է այն միտքը, որ ամեն ինչ ստեղծվել է Երկնքի կողմից, և Երկինքն է տիեզերքի բարձրագույն հոգևոր սկիզբը: Չին փիլիսոփան հիմնականում ուշադրություն է դարձնում մարդու, նրա բնության ու էության, բարոյական ինքնակատարելագործման, դաստիարակության, ինչպես նաև հասարակության կառավարմանը վերաբերող հարցերին: Նա տարբերակում է կառավարման երկու ձև՝ կառավարում ըստ վարչական և ըստ բարոյական օրենքների ու ավանդույթների: Առաջինը, ըստ Կոնֆուցիոսի, անընդունելի է, քանի որ վարչական օրենքներով կամ բռնությամբ հնարավոր չէ կարգավորել մարդկային հարաբերությունները, հնարավոր չէ պահպանել բարոյական արժեքները: Ընդհակառակը, եթե մարդիկ կառավարվում են բարոյական օրենքներով ու ավանդույթներով, ապա հասարակության մեջ հաստատվում է խաղաղություն, արդարություն և մարդիկ էլ պահպանում են իրենց բարոյական դիմագիծը: Մարդու բնությունն ի ծնե բարի է, ուստի նրա բնությանն ավելի հարիր է կառավարման այն ձևը, որը հենվում է բարոյական ավանդույթների և առաքինությունների վրա: Կառավարման այս ձևը պաշտպանելու կապակցությամբ Կոնֆուցիոսն առաջադրում է «անունների ուղղում» տեսությունը, ըստ որի անունները և կոչումները պետք է համապատասխանեն իրականությանը: Դա նշանակում է, որ հասարակության մեջ յուրաքանչյուր մարդ պետք է զբաղեցնի Երկնքի կողմից նախասահմանված դիրքը և պաշտոնը: Եթե խախտվում է այդ կարգը, ապա պետության մեջ առաջանում է անկարգություն, անիշխանություն, բարոյազրկվում և հեղինակազրկվում են հասարակական արժեքները: «Անունների ուղղում» տեսության նպատակը ոչ թե հասարակական կամ պետական կարգերի փոփոխությունն է, այլ բարոյական և սոցիալական ավանդական արժեքների, սովորույթների պահպանումը: Այն հարցին, թե ինչ է կառավարումը, Կոնֆուցիոսը պատասխանել է. «Իշխանը պետք է իշխան լինի, իսկ հպատակը՝ հպատակ: Հայրը՝ հայր, իսկ որդին՝ որդի»: Մարդը պետք է առաջնորդվի Երկնքի կողմից նրան տրված բարոյական հատկություններով ու առաքինություններով, իր վարքը համապատասխանեցնի բարոյական օրենքներին: Բարոյական կատարելագործման նպատակը «կատարյալ մարդու» մակարդակին հասնելն է: Կատարյալ, ազնվազարմ մարդու գլխավոր բարոյական առաքինությունը Կոնֆուցիոսը համարում է մարդասիրությունըժեն»), որը ներառում է մարդկայնության, պարտքի զգացումի, նրբանկատության, հավատարմության, գթասրտության, կարեկցանքի և այլ առաքինություններ: Ազնվազարմ մարդը տարբերվում է փոքրոգի, «չնչին մարդուկներից», որովհետև մտածում է ոչ թե շահի, օգուտի, այլ պարտքի մասին: «Մարդկանց մի արա այն, ինչը չես ցանկանում քեզ». ասույթը լավագույնս արտահայտում է «ժենի» բովանդակությունը: Եթե մարդն օժտված չէ մարդասիրությամբ, ասում է Կոնֆուցիոսը, ապա նա չի կարող կոչվել բարոյական և չի կարող հետևել բարոյականության կանոններին: Մարդասիրությունը սեր է մարդկանց նկատմամբ, հարգանք է ավագների, հատկապես ծնողների հանդեպ: «Սյայո» առաքինության համաձայն զավակները պետք է ոչ միայն կատարեն ծնողների կամքը, հավատարմորեն ծառայեն նրանց, այլև՝ անվերապահորեն սիրեն նրանց: Մի իշխան Կոնֆուցիոսի հետ զրուցելիս ասում է. «Այստեղ մարդիկ շատ արդարամիտ են: Որդին անգամ հայտնում է հոր կատարած գողության մասին»: Կոնֆուցիոսը պատասխանում է. «Մեզ մոտ ուրիշ է: Մեզ մոտ հայրը թաքցնում է որդուն, իսկ որդին թաքցնում է հորը: Դրա մեջ է արդարամտությունը»:
Կոնֆուցիոսի կարծիքով բարոյական առաքինությունների բարձրագույն օրենքը «ոսկե միջինի» սկզբունքն է, ըստ որի կատարյալ մարդը, ի տարբերություն «չնչին մարդուկների», խուսափում է ծայրահեղություններից և ընտրում դրանց միջինը: Կառավարման ասպարեզում առաջնորդվել «ոսկե միջինի» սկզբունքով, նշանակում է կարողանալ տիրապետել քաղաքական փոխզիջման արվեստին:
Մարդու դաստիարակության և բարոյական կատարելագործման մեջ չին փիլիսոփան կարևորում է կրթության և գիտելիքի դերը: Գիտելիքը կարող է լինել բնածին և ստացական: Բնածին գիտելիքներով օժտված են առանձնաշնորհյալ մարդիկ: Ավելի արժեքավոր են ստացական գիտելիքները, քանի որ դրանք ձեռք են բերվում դժվարությամբ և չարչարանքով: Եթե մարդը չի կարողանում իր գիտելիքները գործադրել կյանքում, ապա այդպիսի գիտելիքները չունեն ոչ մի արժեք: Ճանաչել, ըստ Կոնֆուցիոսի, նշանակում է ճանաչել մարդկանց:
Հին չինական փիլիսոփայության մյուս տարածված ու ազդեցիկ ուղղությունը դաոսիզմն է, որի հիմադիրն է համարվում կիսաառասպելական իմաստուն Լաո ցզին (ծերուկ երեխա): Նրան է վերագրվում «Դաո դե ցզի» («Գիրք ճանապարհի և առաքինության») աշխատությունը, որում ամփոփված են դաոսական փիլիսոփայության հիմնական գաղափարները: Դաոսականները քննարկում են ինչպես տիեզերաբանական, բնափիլիսոփայական, այնպես էլ մարդաբանական և բարոյագիտական հարցեր:
Դաոսիզմի փիլիսոփայության հիմնական հասկացությունը Դաոն է, որը նշանակում է ուղի, սկզբնապատճառ, օրենք, կարգ, աստված և այլն: Չինական փիլիսոփայության պատմության մեջ Դաոն մեկնաբանվել է հիմնականում երկու իմաստով՝ մի կողմից որպես մարդակերպ գծերից զուրկ աստվածություն, որպես հոգևոր սկիզբ, բանականություն, իսկ մյուս կողմից՝ որպես նյութական նախասկիզբ, բնական ուղի, բոլոր գոյերի նախահիմք ու զարգացման բնական սկզբունք: Առաջին դեպքում դաոսիզմը մեկնաբանվում է որպես իդեալիստական, կրոնամիստիկական ուղղություն, իսկ երկրորդ դեպքում՝ որպես նյութապաշտական-բնապաշտական ուղղություն: Համենայն դեպս, երկու մեկնաբանության դեպքում էլ Դաոն ըմբռնվում է որպես գոյի նախասկիզբ, որպես զարգացման ու փոփոխման ընդհանուր ուղի: Գոյություն ունեցող ամեն ինչը ծագում է Դաոյից, զարգանում ըստ Դաոյի օրենքների և շրջապտույտ կատարելով, վերադառնում կրկին Դաոյին: Դաոն հավերժական է, միասնական, անփոփոխ, անվերջ ու անսահման: Երբեմն Դաոն ներկայացվում է որպես շնչավոր էություն, կենդանի էակ, որը նույնիսկ կատարում է սխրագործություններ. «Մեծ Դաոն հոսում է ամենուր: Նա կարող է գտնվել և աջում և ձախում: Նրա շնորհիվ էակները ծնվում են և աճում անարգել: Նա սխրանքներ է գործում, բայց չի ձգտում փառքի: Սիրով դաստիարակում է բոլոր էակներին, բայց իրեն չի համարում նրանց տիրակալ»: «Դաո դե ցզի» աշխատության մեջ առանձնացվում է երկու Դաո՝ անանուն և անուն ունեցող: Անանուն Դաոյի մասին ասվում է, թե նայում ենք, բայց չենք տեսնում, լսում ենք, բայց ըստ էության չենք լսում, այդ պատճառով նրան կոչում ենք անտեսանելի, անլսելի, անտրոհելի և այլն: Քանի որ դաոսականները կեցությունը պատկերացնում են որպես անընդհատ լինելության գործընթաց, ուստի կարծում են, որ այդ երկու Դաոների միջև գոյություն ունի ներքին կապ: Անանուն Դաոն փոխակերպվում է անուն ունեցող Դաոյի և, հակառակը: Անանուն Դաոն երբեմն նույնացվում է ոչ կեցության հետ. երբ Դաոն ստանում է անուն, նշանակում է, որ ոչ կեցությունը վերածվել է կեցության: Այսպիսով, իրերը ծագում են ոչ կեցությունից, գոյություն ունենում և վերստին վերադառնում ոչ կեցության: Այդ վերադարձը կոչվում է հանգիստ: Անանուն Դաոն հնարավոր չէ ճանաչել ոչ զգայությամբ, ոչ էլ բանականությամբ. դրա մասին կարելի է պատկերացում ունենալ միայն «լռության» մեջ, քանի որ «Ով գիտի՝ չի խոսում: Ով խոսում է՝ չգիտի»: Այդպիսի գիտելիք կարող է ունենալ միայն կատարյալ իմաստունը, որը իրերի պայքարի հետևում տեսնում է համերաշխություն, շարժման հետևում՝ հանգիստ, կեցության հետևում՝ ոչ կեցություն:
Քանի որ Դաոն գոյություն ունեցողի զարգացման բնական ուղին է, ուստի մարդը նույնպես պետք է հետևի Դաոյի օրենքներին, որովհետև տիեզերքում արհեստական ճանապարհով հնարավոր չէ կատարել ոչ մի փոփոխություն: Այս կապակցությամբ դաոսականները քննադատում են կոնֆուցիոսականների բարոյագիտական ըմբռնումները. «Երբ հեռացրին մեծ Դաոյին, հայտնվեցին «մարդասիրությունը» և «արդարությունը»: Երբ հայտնվեց իմաստասիրելը, ծնվեց նաև մեծ երկերեսանիությունը: Երբ վեց հարազատները կռվում են, այդ ժամանակ հայտնվում են «որդիական հարգարժանությունը» և «հայրական սերը»: Երբ պետությամ մեջ անկարգություն է իշխում, իսկույն հայտնվում են «հավատարիմ ծառաները»: Եթե մարդիկ շեղվում են Դաոյի ուղուց, ապա անխուսափելի են դառնում չարիքներն ու դժբախտությունները: Հետևել Դաոյին, նշանակում է ձեռք բերել դե՝ առաքինություններ, և ապրել բնության օրենքներով: Մարդկանց վարքի բարձրագույն սկզբունքը պետք է լինի «անգործությունը», իսկ կյանքի նպատակը՝ կրքերի և ցանկությունների զսպման ճանապարհով Դաոյի հետ միաձուլվելը: «Ով ծառայում է Դաոյին՝ օրեցօր փոքրացնում է (իր ցանկությունները): Անվերջ փոքրացնելով՝ մարդը հասնում է անգործության: Չկա մի բան, որ չկատարի անգործությունը: Այդ պատճառով աշխարհին տիրանալը միշտ իրագործվում է անգործության միջոցով: Ով գործում է՝ ի վիճակի չէ տիրանալ աշխարհին»: Դաոսականները մերժում էին ոչ թե ամեն մի գործունեություն, այլ միայն այնպիսին, որը հակասում էր «բնականությանը», բնական կարգին: Այսինքն՝ «անգործության» սկզբունքը նշանակում է ոչ թե պարապություն, այլ այնպիսի վարք, երբ մարդը հրաժարվում է արհեստականից, հակաբնականից, չարիք գործելուց, զգայական հաճույքներից և իր կամքը ենթարկում է Դաոյին: «Անգործության» սկզբունքը պահանջում է ներդաշնակություն հաստատել մարդու և բնության, մարդու և պետության միջև:





Միջնադարյան փիլիսոփայություն

Անտիկ դարաշրջանի վերջում՝ Հռոմեական կայսրության թուլացման ու անկման ժամանակաշրջանում, աստիճանաբար, ձեւավորվում է միջնա­դարյան փիլիսոփայությունը, որը գոյատեւում է մինչեւ 14– 15-րդ դարերը։ Քանի որ միջնադարյան փիլիսոփայության պատմությունը սերտորեն կապված է կրոնի, առաջին հերթին քրիստոնեության առաջացման ու տա­րածման պատմության հետ, ուստի, որոշ իմաստով միջնադարյան փիլիսոփայությունն սկսվում է այն պահից, երբ առաջադրվում է փիլիսոփայության եւ կրոնի (աստվածաբանության), բանականության եւ հավատի հարա­բերակցության հարցը, եւ ավարտվում է այն ժամանակ, երբ փիլիսոփայութ­յունը տարանջատվում է աստվածաբանությունից, իսկ բանականությունը` դոգմատիկական հավատից։ Այս իմաստով միջնադարյան փիլիսոփայության պատմությունը կարող ենք բաժանել հետեւյալ շրջանների՝
1) ջատագո­վության եւ հայրականության շրջան (3-8-րդ դդ.)
2) սխոլսատիկական փիլիսոփայության ձեւավորման եւ զարգացման շրջան (9– 13-րդ դդ.)
3) միջնա­դարյան փիլիսոփայության մայրամուտի շրջան (14-15-րդ դդ.)

Ընդհանուր առմամբ միջնադարյան փիլիսոփայությունը կարող ենք ան­վանել կրոնական փիլիսոփայություն այն իմաստով, որ փիլիսոփայական ուսմունքները, սկզրունքներն ու հասկացություններն օգտագործվում էին հիմնավորելու եւ ապացուցելու կրոնական եւ եկեղեցական դոգմաները։
Արեւմտաեվրոպական փիլիսոփայության հետ ունեցած առնչության տե­սանկյունից, միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ ներառվում են նաեւ այլ ժողովուրդների, մասնավորապես, արաբալեզու մտածողների փիլիսոփա­յական ուսմունքները, որոնք 12-13-րդ դարերում տարածվելով եվրոպական երկրներում՝ նոր լիցք հաղորդեցին փիլիսոփայական մտքի զարգացմանը։
Միջնադարյան փիլիսոփայության զարգացման երկու հիմնական փուլերը՝ ջատագովությունն ու հայրաբանությունը եւ սխոլաստիկան կազմում են մեկ օրգանական միասնություն, սխոլաստիկան ջատագովական փիլիսո­ փայության զարգացման տրամաբանական արդյունքն է։ Այնուհանդերձ, դրանց միջեւ գոյություն ունեն նաեւ որոշակի տարբերություններ։ Առաջին, ջատագովների եւ եկեղեցու հայրերի համար հավատի բովանդակությունը Սուրբ Գիրքն էր, իսկ փիլիսոփայությունն օգտագործվում էր կրոնական դոգմատիկայի ձեւակերպման նպատակով։ Սխոլաստիկայի համար հավա­տի բովանդակությունը ոչ միայն Սուրբ Գիրքն էր, այլեւ «եկեղեցու հայրերի» կողմից ձեւակերպված դոգմաներր, իսկ վվղիսովւայությունն առավելապես գործածվում էր այդ դոգմաներր բացատրելու, հիմնավորելու եւ համակար­ գելու համար։ Անշուշտ, այդ տարբեբությունը չպետք է բացարձակացնել, քանի որ արդեն իսկ հայրաբանության շրջանում, կրոնական դոգմաների ձեւակերպմանը զուգընթաց, դրանք հիմնավորվում եւ համակարգվում էին։ Մյուս կողմից՝ սխալ կլիներ պնդել որ սխոլաստիկայի շրջանում կրոնական ու եկեղեցական բոլոր դոգմաներն ստացան իրենց վերջնական ու ավար­ տուն հիմնավորումները։ Սխոլաստիկան հիմնվում էր ոչ միայն հեղինա­կությունների վրա, այլեւ օգտագործում էր նրանց իմաստասիրման եղանա­կը եւ ոճը, կիրառում նրանց կողմից մշակված մեկնաբանական հնարներն ու մեթոդներր։ Եթե «եկեղեցու հայրերր» որոնում էին ճշգրիտ ձեւակերպումներ, ապա սխոլաստիկ մտածողները զբաղվում էին դրանց ձեւակերպման խնդիրներով։ Այդ պատճառով, ի տարբերություն «հայրերի» կենդանի ու անմիջական մտածելաոճին, սխոլաստիկային բնորոշ էր «չոր ու ցամաք», անկենդան ու ձեւական ոճը։
Միջնադարյան փիլիսոփայությանը բնորոշ են մի շարք առանձնահատ­կություններ, որոնցից ամենագլխավորն այն է, որ այդ փիլիսոփայությունը կախված էր կրոնական գաղափարախոսությունից եւ զարգանում էր կրոնա­կան մտածողության շրջանակներում։ Եթե անտիկ շրջանում փիլիսոփայությունը որոնում էր ճշմարտությունը եւ դա գտնելու համար ստեղծում բազ­մապիսի տեսություններ, ապա միջնադարյան փիլիսոփայությունը ելնում էր տրված ճշմարտություններից, որը Հայտնության ձեւով ներկայացված էր Սուրբ Գրքում, հետեւաբար, այդ փիլիսոփայության խնդիրն էր դառնում հասկանալ եւ մեկնաբանել ճշմարտությունը։ Եթե ճշմաբտությունը մեկն է, ապա պետք է փիլիսոփայությունն էլ լինի մեկը, ինչը գործնականում անհ­նար է, քանի որ հասկացումը եւ մեկնաբանությունը կախված են մեկնաբա­նողի մտավոր մակարդակից եւ ոչ կրոնական ու ոչ փիլիսոփայական հան­գամանքներից։ Այդ պատճառով միջնադարյան փիփսոփայությունը մի կողմից միասնական է, որովհետեւ գործ ունի միեւնույն կրոնական սկզբունք­ների հետ, իսկ մյուս կողմից բազմազան է, որովհետեւ տարբեր միջոցներով է փորձում հիմնավորել ու պարզաբանել այդ սկզբունքները։
Եթե անտիկ փիփսոփայությունը տիեզերակենտրոն էր, որովհետեւ բացարձակ կեցություն էր դիտվում տիեզերքը, ապա միջնադարյան փիլիսոփայությունն ասավածակենտրոն է. իբրեւ բացարձակ կե­ցություն հանդես է գալիս Աստված։ Եթե անտիկ փիլիսոփայության մեջ տիեզերքն ըմբռնվում էր որպես ինքնեղծ ու հավերժական կեցություն, ապա միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ Աստված բացարձակ սուբյեկտ է, անհատ, որը վեր է տիեզերքից եւ ինքն է տիեզերքի Արարիչր եւ կառավարի­չը։ Եթե անտիկ փիլիսոփայությունը հիմնականում դուալիստական բնույթ ուներ, որովհետեւ ընդունվում էր իդեալական եւ նյութական սկիզբների համագոյությունը, ապա միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ Աստված է ստեղծում նյութը, նյութական իրերի աշխարհը։ Այս իմաստով միջնա­դարյան փիլիսոփաների գոյաբանական ուսմունքները արաըչապաշտական բնույթ ունեին։ Թեեւ միջնադարյան փիլիսոփայական միտքը հաղթա­հարում է անտիկ վւիփսոփայության դուալիզմր, այնուհանդերձ, դուալիս­տական դիրքորոշումը պահպանվում է երկնայինի եւ երկրայինի, աննյութա­կանի եւ նյութականի, հավերժականի եւ անցողիկի, անվերջի եւ վերջավորի հակադրությունների տեսքով։
Իրարից տարբերվում էին նաեւ անտիկ եւ միջնադարյան իմացաբանա­կան տեսությունները։ Եթե անտիկ իմացաբանությունն առաջնորդվում էր «Մտքերդ համաձայնեցրու բանականության պահանջներին», դբույթով, ապա միջնադարյան իմացաբանության նշանաբանն էր «Մտքերդ համա­ձայնեցրու Ս.Գրքերի կամ հեղինակությունների հետ»։ Այլ խոսքով, միջնա­դարյան վւիլիսովւայ ությ ունր հեղինակազոր, հեղինակությունների վրա հիմնված փիլիսոփայություն էր։ Եթե անտիկ փիլիսոփայությունը լայն իմաստով ռացիոնալիստական բնույթ ուներ, այսինքն՝ իմացության գլխավոր աղբյուրը բանականությունն էր, իսկ իմացության բարձրագույն աստիճա­նը բանական ճանաչողությունը, ապա միջնադարում հավատը իմացական առումով բարձր է դասվում բանական ճանաչողությունից, բանականության եւ գիտության նկատմամբ հաստատվում է հավատի եւ աստվածաբանութ­յան գերազանցության եւ առավելության սկզբունքը:

Փիլիսոփայություն բառն ունի հունական ծագում։ Այն առաջացել է հունարեն «սիրել» և «իմաստություն» բառերից։ Այսինքն՝ փիլիսոփայություն թարգմանաբար նշանակում է «իմաստության հանդեպ սեր»։ Հայ մատենագրության մեջ «փիլիսոփայություն» եզրույթին զուգահեռ գործածվել է նաև «իմաստասիրություն» բառը։
Փիլիսոփայությունը սկիզբ է առել մ.թ.ա. 7-րդ դարում։ Դա կարելի էր համարել աշխարհը ռացիոնալ կերպով իմաստավորելու փորձ, որը գալիս էր փոխարինելու աշխարհի մասին նախկին դիցաբանական պատկերացումներին։ Փիլիսոփայություն բառն առաջին անգամ գործածել է Պյութագորասը, ով գտնում էր, որ իմաստությունը միայն աստվածներին է բնորոշ, իսկ մարդը կարող է միայն ձգտել իմաստության և սիրել այն։
Փիլիսոփայությունն ուսմունք է իմացության և կեցության հիմնական սկզբունքների մասին։ Այն ձգտում է պարզաբանել ամբողջ կեցության ընդհանուր կապը և միավորել մարդկային գիտելիքի բոլոր ոլորտները։ Փիլիսոփայությունը կարելի է համարել որոշակի աշխարհայացք և աշխարհըմբռնում, որն ունի նաև մեթոդաբանական գործառնություններ։
Սկզբնական շրջանում փիլիսոփայության ոլորտն ընդգրկում էր ուսմունքներ տիեզերքի առաջացման և կառուցվածքի մասին /կոսմոգոնիա, կոսմոլոգիա/, աստվածների մասին /թեոգոնիա/։ Այնուհետև փիլիսոփայությունը սկսեց ներառել ուսմունքներ կեցության հիմնական հասկացությունների մասին /գոյաբանություն/, ճանաչողության ակունքների և սահմանների մասին /իմացաբանություն/, մտածողության ձևերի և մեթոդների մասին /տրամաբանություն/, մարդկային հոգու մասին /հոգեբանություն/, բարոյականության էության /էթիկա/ և գեղեցիկի մասին /էսթետիկա/։ Վերոհիշյալ ուղղությունները հետագայում վերածվեցին առանձին գիտությունների։

ԲԱՑԱՍՄԱՆ ԲԱՑԱՍՈՒՄ


Այն ցույց է տալիս, որ զարգացումը կատարվում է նորի կողմից հնի բացասման, այսինքն՝ ոչնչացման միջոցով: Դա հաջորդական բացասումների մի երկարավուն շղթա է, որի ընթացքում նորը, ծագելով հնի ընդերքում, բացասում է այն, միաժամանակ վերցնելով նրա դրական տարրերը, որոնք անհրաժեշտ են նորի հաղթանակի ու հետագա զարգացման համար: Այստեղ առանձնանում է կրկնակի բացասումը, որովհետեւ դա երեւույթի կրկնակի վերածումն է իր հակադրության, որի հետեւանքով զարգացման երրորդ աստիճանը որոշ հատկանիշներով նմանվում է առաջին աստիճանին, այսինքն՝ բարձր աստիճանում կատարվում իբրեւ թե վերադարձ դեպի հինը: Ինչպես հայտնի է, 2 «ոչ»-ը մեկ «այո» է: Օրինակ, լույսի մասնիկային տեսությունը XIX դ. բացասվեց ալիքային տեսության կողմից, եւ թվում էր թե ընդմիշտ: Սակայն XX դ. մասնիկային տեսությունը մասամբ վերածնվեց լույսի քվանտային տեսության կողմից: Հետեւապես, զարգացումը ստանում է պարուրաձեւ, ցիկլաձեւ բնույթ, պարբերական վերադարձներով դեպի հինը, որտեղ կա 3 աստիճան՝ մի բանի հաստատում, նրա բացասում եւ բացասման բացասում: Հեգելը դրանք անվանել է թեզ, հակաթեզ, սինթեզ: Երրորդ աստիճանը, հիրավի, սինթեզ է, որովհետեւ իր մեջ միավորում է նախորդ 2 աստիճանների դրական տարրերը: Եռանդամությունը, ըստ Հեգելի՝ տրիադան կարող է լինել երեւույթների ոլորտում, երբ հստակորեն նշմարվում են զարգացման 3 աստիճանները, կամ էլ էությունների ոլորտում, որտեղ զարգացման ցիկլ կազմող երեւույթները 3-ից ավելի են, սակայն ըստ էության 3 մակարդակ են կազմում: Օրինակ, Մենդելեեւի աղյուսակի I պարբերությունը եռաստիճան է (ջրածին-հելիում-լիթիում), իսկ II պարբերությունը 9 աստիճան, որտեղից ձախից աջ անցում է կատարվում մետաղներից մետալլ ոիդներին եւ վերստին մետաղներին: Զարգացումը չափազանց բարդ ու խճճված է դառնում, երբ տեղի է ունենում արտաքին ազդեցությունների պայմաններում: Այդ ազդեցություններն այնպես են աղավաղում զարգացման ընթացքը, որ ցիկլերը դառնում են աննկատելի: Բնության եւ հասարակության մեջ որպես կանոն զարգացումներն ընթանում են ոչ մաքուր ձեւով, ոչ առանց արտաքին միջամտությունների, հետեւապես եռաստիճան ցիկլերը, տրիադաները հազվադեպ են:






Միջնադարյան փիլիսոփայություն

Անտիկ դարաշրջանի վերջում՝ Հռոմեական կայսրության թուլացման ու անկման ժամանակաշրջանում, աստիճանաբար, ձեւավորվում է միջնա­դարյան փիլիսոփայությունը, որը գոյատեւում է մինչեւ 14– 15-րդ դարերը։ Քանի որ միջնադարյան փիլիսոփայության պատմությունը սերտորեն կապված է կրոնի, առաջին հերթին քրիստոնեության առաջացման ու տա­րածման պատմության հետ, ուստի, որոշ իմաստով միջնադարյան փիլիսոփայությունն սկսվում է այն պահից, երբ առաջադրվում է փիլիսոփայության եւ կրոնի (աստվածաբանության), բանականության եւ հավատի հարա­բերակցության հարցը, եւ ավարտվում է այն ժամանակ, երբ փիլիսոփայութ­յունը տարանջատվում է աստվածաբանությունից, իսկ բանականությունը` դոգմատիկական հավատից։ Այս իմաստով միջնադարյան փիլիսոփայության պատմությունը կարող ենք բաժանել հետեւյալ շրջանների՝
1) ջատագո­վության եւ հայրականության շրջան (3-8-րդ դդ.)
2) սխոլսատիկական փիլիսոփայության ձեւավորման եւ զարգացման շրջան (9– 13-րդ դդ.)
3) միջնա­դարյան փիլիսոփայության մայրամուտի շրջան (14-15-րդ դդ.)

Ընդհանուր առմամբ միջնադարյան փիլիսոփայությունը կարող ենք ան­վանել կրոնական փիլիսոփայություն այն իմաստով, որ փիլիսոփայական ուսմունքները, սկզրունքներն ու հասկացություններն օգտագործվում էին հիմնավորելու եւ ապացուցելու կրոնական եւ եկեղեցական դոգմաները։
Արեւմտաեվրոպական փիլիսոփայության հետ ունեցած առնչության տե­սանկյունից, միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ ներառվում են նաեւ այլ ժողովուրդների, մասնավորապես, արաբալեզու մտածողների փիլիսոփա­յական ուսմունքները, որոնք 12-13-րդ դարերում տարածվելով եվրոպական երկրներում՝ նոր լիցք հաղորդեցին փիլիսոփայական մտքի զարգացմանը։
Միջնադարյան փիլիսոփայության զարգացման երկու հիմնական փուլերը՝ ջատագովությունն ու հայրաբանությունը եւ սխոլաստիկան կազմում են մեկ օրգանական միասնություն, սխոլաստիկան ջատագովական փիլիսո­ փայության զարգացման տրամաբանական արդյունքն է։ Այնուհանդերձ, դրանց միջեւ գոյություն ունեն նաեւ որոշակի տարբերություններ։ Առաջին, ջատագովների եւ եկեղեցու հայրերի համար հավատի բովանդակությունը Սուրբ Գիրքն էր, իսկ փիլիսոփայությունն օգտագործվում էր կրոնական դոգմատիկայի ձեւակերպման նպատակով։ Սխոլաստիկայի համար հավա­տի բովանդակությունը ոչ միայն Սուրբ Գիրքն էր, այլեւ «եկեղեցու հայրերի» կողմից ձեւակերպված դոգմաներր, իսկ վվղիսովւայությունն առավելապես գործածվում էր այդ դոգմաներր բացատրելու, հիմնավորելու եւ համակար­ գելու համար։ Անշուշտ, այդ տարբեբությունը չպետք է բացարձակացնել, քանի որ արդեն իսկ հայրաբանության շրջանում, կրոնական դոգմաների ձեւակերպմանը զուգընթաց, դրանք հիմնավորվում եւ համակարգվում էին։ Մյուս կողմից՝ սխալ կլիներ պնդել որ սխոլաստիկայի շրջանում կրոնական ու եկեղեցական բոլոր դոգմաներն ստացան իրենց վերջնական ու ավար­ տուն հիմնավորումները։ Սխոլաստիկան հիմնվում էր ոչ միայն հեղինա­կությունների վրա, այլեւ օգտագործում էր նրանց իմաստասիրման եղանա­կը եւ ոճը, կիրառում նրանց կողմից մշակված մեկնաբանական հնարներն ու մեթոդներր։ Եթե «եկեղեցու հայրերր» որոնում էին ճշգրիտ ձեւակերպումներ, ապա սխոլաստիկ մտածողները զբաղվում էին դրանց ձեւակերպման խնդիրներով։ Այդ պատճառով, ի տարբերություն «հայրերի» կենդանի ու անմիջական մտածելաոճին, սխոլաստիկային բնորոշ էր «չոր ու ցամաք», անկենդան ու ձեւական ոճը։
Միջնադարյան փիլիսոփայությանը բնորոշ են մի շարք առանձնահատ­կություններ, որոնցից ամենագլխավորն այն է, որ այդ փիլիսոփայությունը կախված էր կրոնական գաղափարախոսությունից եւ զարգանում էր կրոնա­կան մտածողության շրջանակներում։ Եթե անտիկ շրջանում փիլիսոփայությունը որոնում էր ճշմարտությունը եւ դա գտնելու համար ստեղծում բազ­մապիսի տեսություններ, ապա միջնադարյան փիլիսոփայությունը ելնում էր տրված ճշմարտություններից, որը Հայտնության ձեւով ներկայացված էր Սուրբ Գրքում, հետեւաբար, այդ փիլիսոփայության խնդիրն էր դառնում հասկանալ եւ մեկնաբանել ճշմարտությունը։ Եթե ճշմաբտությունը մեկն է, ապա պետք է փիլիսոփայությունն էլ լինի մեկը, ինչը գործնականում անհ­նար է, քանի որ հասկացումը եւ մեկնաբանությունը կախված են մեկնաբա­նողի մտավոր մակարդակից եւ ոչ կրոնական ու ոչ փիլիսոփայական հան­գամանքներից։ Այդ պատճառով միջնադարյան փիփսոփայությունը մի կողմից միասնական է, որովհետեւ գործ ունի միեւնույն կրոնական սկզբունք­ների հետ, իսկ մյուս կողմից բազմազան է, որովհետեւ տարբեր միջոցներով է փորձում հիմնավորել ու պարզաբանել այդ սկզբունքները։
Եթե անտիկ փիփսոփայությունը տիեզերակենտրոն էր, որովհետեւ բացարձակ կեցություն էր դիտվում տիեզերքը, ապա միջնադարյան փիլիսոփայությունն ասավածակենտրոն է. իբրեւ բացարձակ կե­ցություն հանդես է գալիս Աստված։ Եթե անտիկ փիլիսոփայության մեջ տիեզերքն ըմբռնվում էր որպես ինքնեղծ ու հավերժական կեցություն, ապա միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ Աստված բացարձակ սուբյեկտ է, անհատ, որը վեր է տիեզերքից եւ ինքն է տիեզերքի Արարիչր եւ կառավարի­չը։ Եթե անտիկ փիլիսոփայությունը հիմնականում դուալիստական բնույթ ուներ, որովհետեւ ընդունվում էր իդեալական եւ նյութական սկիզբների համագոյությունը, ապա միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ Աստված է ստեղծում նյութը, նյութական իրերի աշխարհը։ Այս իմաստով միջնա­դարյան փիլիսոփաների գոյաբանական ուսմունքները արաըչապաշտական բնույթ ունեին։ Թեեւ միջնադարյան փիլիսոփայական միտքը հաղթա­հարում է անտիկ վւիփսոփայության դուալիզմր, այնուհանդերձ, դուալիս­տական դիրքորոշումը պահպանվում է երկնայինի եւ երկրայինի, աննյութա­կանի եւ նյութականի, հավերժականի եւ անցողիկի, անվերջի եւ վերջավորի հակադրությունների տեսքով։
Իրարից տարբերվում էին նաեւ անտիկ եւ միջնադարյան իմացաբանա­կան տեսությունները։ Եթե անտիկ իմացաբանությունն առաջնորդվում էր «Մտքերդ համաձայնեցրու բանականության պահանջներին», դբույթով, ապա միջնադարյան իմացաբանության նշանաբանն էր «Մտքերդ համա­ձայնեցրու Ս.Գրքերի կամ հեղինակությունների հետ»։ Այլ խոսքով, միջնա­դարյան վւիլիսովւայ ությ ունր հեղինակազոր, հեղինակությունների վրա հիմնված փիլիսոփայություն էր։ Եթե անտիկ փիլիսոփայությունը լայն իմաստով ռացիոնալիստական բնույթ ուներ, այսինքն՝ իմացության գլխավոր աղբյուրը բանականությունն էր, իսկ իմացության բարձրագույն աստիճա­նը բանական ճանաչողությունը, ապա միջնադարում հավատը իմացական առումով բարձր է դասվում բանական ճանաչողությունից, բանականության եւ գիտության նկատմամբ հաստատվում է հավատի եւ աստվածաբանութ­յան գերազանցության եւ առավելության սկզբունքը:

Փիլիսոփայություն բառն ունի հունական ծագում։ Այն առաջացել է հունարեն «սիրել» և «իմաստություն» բառերից։ Այսինքն՝ փիլիսոփայություն թարգմանաբար նշանակում է «իմաստության հանդեպ սեր»։ Հայ մատենագրության մեջ «փիլիսոփայություն» եզրույթին զուգահեռ գործածվել է նաև «իմաստասիրություն» բառը։
Փիլիսոփայությունը սկիզբ է առել մ.թ.ա. 7-րդ դարում։ Դա կարելի էր համարել աշխարհը ռացիոնալ կերպով իմաստավորելու փորձ, որը գալիս էր փոխարինելու աշխարհի մասին նախկին դիցաբանական պատկերացումներին։ Փիլիսոփայություն բառն առաջին անգամ գործածել է Պյութագորասը, ով գտնում էր, որ իմաստությունը միայն աստվածներին է բնորոշ, իսկ մարդը կարող է միայն ձգտել իմաստության և սիրել այն։
Փիլիսոփայությունն ուսմունք է իմացության և կեցության հիմնական սկզբունքների մասին։ Այն ձգտում է պարզաբանել ամբողջ կեցության ընդհանուր կապը և միավորել մարդկային գիտելիքի բոլոր ոլորտները։ Փիլիսոփայությունը կարելի է համարել որոշակի աշխարհայացք և աշխարհըմբռնում, որն ունի նաև մեթոդաբանական գործառնություններ։
Սկզբնական շրջանում փիլիսոփայության ոլորտն ընդգրկում էր ուսմունքներ տիեզերքի առաջացման և կառուցվածքի մասին /կոսմոգոնիա, կոսմոլոգիա/, աստվածների մասին /թեոգոնիա/։ Այնուհետև փիլիսոփայությունը սկսեց ներառել ուսմունքներ կեցության հիմնական հասկացությունների մասին /գոյաբանություն/, ճանաչողության ակունքների և սահմանների մասին /իմացաբանություն/, մտածողության ձևերի և մեթոդների մասին /տրամաբանություն/, մարդկային հոգու մասին /հոգեբանություն/, բարոյականության էության /էթիկա/ և գեղեցիկի մասին /էսթետիկա/։ Վերոհիշյալ ուղղությունները հետագայում վերածվեցին առանձին գիտությունների։

ԲԱՑԱՍՄԱՆ ԲԱՑԱՍՈՒՄ

Այն ցույց է տալիս, որ զարգացումը կատարվում է նորի կողմից հնի բացասման, այսինքն՝ ոչնչացման միջոցով: Դա հաջորդական բացասումների մի երկարավուն շղթա է, որի ընթացքում նորը, ծագելով հնի ընդերքում, բացասում է այն, միաժամանակ վերցնելով նրա դրական տարրերը, որոնք անհրաժեշտ են նորի հաղթանակի ու հետագա զարգացման համար: Այստեղ առանձնանում է կրկնակի բացասումը, որովհետեւ դա երեւույթի կրկնակի վերածումն է իր հակադրության, որի հետեւանքով զարգացման երրորդ աստիճանը որոշ հատկանիշներով նմանվում է առաջին աստիճանին, այսինքն՝ բարձր աստիճանում կատարվում իբրեւ թե վերադարձ դեպի հինը: Ինչպես հայտնի է, 2 «ոչ»-ը մեկ «այո» է: Օրինակ, լույսի մասնիկային տեսությունը XIX դ. բացասվեց ալիքային տեսության կողմից, եւ թվում էր թե ընդմիշտ: Սակայն XX դ. մասնիկային տեսությունը մասամբ վերածնվեց լույսի քվանտային տեսության կողմից: Հետեւապես, զարգացումը ստանում է պարուրաձեւ, ցիկլաձեւ բնույթ, պարբերական վերադարձներով դեպի հինը, որտեղ կա 3 աստիճան՝ մի բանի հաստատում, նրա բացասում եւ բացասման բացասում: Հեգելը դրանք անվանել է թեզ, հակաթեզ, սինթեզ: Երրորդ աստիճանը, հիրավի, սինթեզ է, որովհետեւ իր մեջ միավորում է նախորդ 2 աստիճանների դրական տարրերը: Եռանդամությունը, ըստ Հեգելի՝ տրիադան կարող է լինել երեւույթների ոլորտում, երբ հստակորեն նշմարվում են զարգացման 3 աստիճանները, կամ էլ էությունների ոլորտում, որտեղ զարգացման ցիկլ կազմող երեւույթները 3-ից ավելի են, սակայն ըստ էության 3 մակարդակ են կազմում: Օրինակ, Մենդելեեւի աղյուսակի I պարբերությունը եռաստիճան է (ջրածին-հելիում-լիթիում), իսկ II պարբերությունը 9 աստիճան, որտեղից ձախից աջ անցում է կատարվում մետաղներից մետալլ ոիդներին եւ վերստին մետաղներին: Զարգացումը չափազանց բարդ ու խճճված է դառնում, երբ տեղի է ունենում արտաքին ազդեցությունների պայմաններում: Այդ ազդեցություններն այնպես են աղավաղում զարգացման ընթացքը, որ ցիկլերը դառնում են աննկատելի: Բնության եւ հասարակության մեջ որպես կանոն զարգացումներն ընթանում են ոչ մաքուր ձեւով, ոչ առանց արտաքին միջամտությունների, հետեւապես եռաստիճան ցիկլերը, տրիադաները հազվադեպ են:
ԳԼՈՒԽ I ՀԻՆ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

«Հին Արևելքի փիլիսոփայություն» արտահայտությամբ նշանակվում է փիլիսոփայական ուսմունքների այն ամբողջությունը, որը ձևավորվել և զարգացել է Հին Չինաստանում, Հին Հնդկաստանում, Եգիպտոսում, Միջագետքում և Իրանում: Նեղ իմաստով «Արևելյան փիլիսոփայություն» ասելով հասկանում են չինական և հնդկական փիլիսոփայությունը: Մերձավոր Արևելքի երկրները, Չինաստանը, Հնդկաստանը մարդկային քաղաքակրթության հնագույն օրրաններից են, որտեղ ստեղծվել է բարձր զարգացած մշակույթ: Եթե հետազոտողներից գրեթե ոչ ոք կասկածի տակ չի դնում այդ քաղաքակրթությունների գոյության փաստը, ապա այն հարցը, թե դրանցում արդյո՞ք ծագել և ձևավորվել է փիլիսոփայական միտք, դարձել է վիճարկման առարկա: Եվրոպակենտրոնկամ արևմտակենտրոն տեսության կողմնակիցներն ընդհանրապես ժխտում են Արևելքում փիլիսոփայական մտքի գոյության փաստը: Նրանց կարծիքով իսկական փիլիսոփայությունը ծագել է Արևմուտքում՝ Հին Հունաստանում, իսկ Արևելքում փիլիսոփայական միտքը այդպես էլ չկարողացավ դուրս գալ կրոնադիցաբանական աշխարհայացքի շրջանակներից: Գերմանացի փիլիսոփա Գեորգ Վիլհելմ Հեգելը, որը եվրոպակենտրոն տեսության հիմնադիրներից է, կարծում էր, որ Արևելքում փիլիսոփայական միտք չէր կարող առաջանալ նաև այն պատճառով, որովհետև այդ երկրներում չկար ո՛չ մտքի և ո՛չ էլ քաղաքական ազատություն: Փիլիսոփայությունը ծագում և զարգանում է այնտեղ և այն դեպքում, եթե քաղաքական բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվում մտքի ազատ ինքնադրսևորման համար: Հակադրվելով այս տեսակետին, ասիակենտրոն կամ արևելակենտրոն տեսության կողմնակիցները պնդում են, որ իսկական փիլիսոփայությունը ծագել է Արևելքում, որ արևմտյան փիլիսոփայությունը զարգացել է միակողմանիորեն՝ վերածվելով գիտականակերպ տեսության և այլն:
Արևելք-Արևմուտք մշակութային հակադրության հիմքում ընկած է ինչպես արևելյան և արևմտյան ժողովուրդների հոգեկան կերտվածքի, աշխարհընկալման ու մտածելակերպերի տարբերության, այնպես էլ փիլիսոփայության էության, մարդու կյանքում նրա տեղի և դերի մասին տարըմբռնումների հանգամանքը: Այսպես, եթե արևմտյան մտածողությունը բնորոշվում է որպես ռացիոնալիստական, հասկացական, ապա արևելյանը՝ հայեցողական, կրոնամիստիկական, պատկերավոր: Իսկապես, Արևելքը և Արևմուտքը ունեցել են զարգացման իրենց ինքնատիպ ուղին, մտածողության իրենց եղանակը, սակայն սխալ կլիներ բացարձակացնել նրանց միջև գոյություն ունեցող մշակութային տարբերությունները և թերագնահատել թե՛ մեկի և թե՛ մյուսի ստեղծած մշակութային արժեքների տեղը և դերը մարդկության կյանքում: Ինչպես մարդու գլխուղեղը ամբողջական է իր աջ և ձախ կիսագնդերով, որոնք կատարում են իմացական տարբեր գործառույթներ, այնպես էլ Արևելքը և Արևմուտքը մեկ միասնական մարդկային «գլխուղեղի» երկու բևեռներն են, որոնք երկար ժամանակ զարգացել են հարաբերականորեն ինքնուրույն ձևով, հասել են ինքնադրսևորման իրենց սահմաններին, և այսօր, պատմության միասնականացման հակասական ժամանակաշրջանում, այլևս անկարող են իրարից անջատ գոյատևել: Մարդկությունը կանգնած է այնպիսի կենսական խնդիրների լուծման առջև, որը պահանջում է երկու բևեռների՝ Արևելքի և Արևմուտքի հոգևոր ներունակությունների համադրում: Քանի որ «միաբևեռ» մոտեցումն արդեն սպառել է իրեն և անհեռանկարային է, ուստի, ի հակադրություն արևմտյան գրականության մեջ տարածված դիրքորոշման, սույն գրքում ընդհանուր գծերով ներկայացվում է նաև հին չինական և հնդկական փիլիսոփայությունը:

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅԱԿԱՆ ՄԻՏՔԸ ՀԻՆ ՉԻՆԱՍՏԱՆՈՒՄ

(ԿՈՆՖՈՒՑԻՈՍԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԴԱՈՍԻԶՄ)

Փիլիսոփայական միտքը Հին Չինաստանում սկզբնավորվել է մ.թ.ա. 7-6-րդ դդ. և իր ոսկեդարն է ապրել «պայքարող պետությունների» ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. 5-3-րդ դդ.): Ինչպես այլ երկրներում, այնպես էլ Հին Չինաստանում ձևավորվող փիլիսոփայական միտքը անմիջականորեն կապված էր դիցաբանության հետ: Հին չինացիների դիցաբանական պատկերացումներն ամփոփված են «Երգերի գիրք», «Պատմության գիրք», «Լեռների և ծովերի գիրք» և, հատկապես, «Փոփոխությունների գիրք» ժողովածուներում: Չինական դիցաբանության մեջ առանձնահատուկ տեղ է գրավում Երկնքի (Տյանի), որպես կեցության, տիեզերքի, հասարակության և մարդկային կյանքի բարձրագույն ուժի, պաշտամունքը: Հին չինացիների պատկերացմամբ Երկնքի կամքը մի գերագույն ուժ է, որը պայմանավորում է ամեն ինչի գոյությունը, հանդիսանում ամեն մի գոյի կեցության աղբյուրը, ճակատագիրը և նպատակը: Ոչ միայն բնական, այլև սոցիալական կյանքում կատարվող բոլոր փոփոխությունները պայմանավորված են «բարձրագույն կառավարչի»՝ Երկնքի, կամքով և ցանկությամբ: Ճիշտ է, չինական դիցաբանական գրականության մեջ երբեմն ակնարկվում է մարդու ինքնիշխանության և ակտիվության մասին, մինչև իսկ կասկած է հայտնվում Երկնքի ամենազորության վերաբերյալ, սակայն, ընդհանուր առմամբ, Երկնքի պաշտամունքը մնում է չինական դիցաբանության, իսկ ավելի ուշ՝ նաև փիլիսոփայության առանցքային գաղափարներից մեկը: Հին չինացիների դիցաբանական աշխարհայեցողության կենտրոնական գաղափարներից էր նաև նախնիների պաշտամունքը, որը հետագայում նույնպես ժառանգվեց փիլիսոփայության կողմից և դարձավ չինական մտածելակերպի ավանդապահական և պահպանողական սկզբունքի հիմքը: Հին չինացիների կյանքը մի յուրահատուկ հաշվետվություն էր իրենց նախնիների, նրանց կենդանի ոգիների առջև, որոնց համար կատարվում էին բազմապիսի զոհաբերություններ և ծիսակատարություններ: Նրանք համոզված էին, որ իրենց նախնիների ոգիներն են կառավարում և կարգավորում մարդկային կյանքը, մարդկանց փոխհարաբերությունները, ազդում մարդկային գործունեության և վարքագծի վրա: Նախնիների պաշտամունքը ներառում էր անվերապահ հարգանքն ու սերը ծնողների, ավագների և կառավարողների հանդեպ:

Հին չինական դիցաբանական գրականության մեջ դիտարկվում են նաև աշխարհգոյացմանը վերաբերող հարցեր: Տիեզերքի առաջացումը ներկայացվում է որպես նախնական քաոսից երկու հակադիր տիեզերական ուժերի՝ յանի (երկնայինի) և ինի (երկրայինի) փոխներգործության արդյունք: Բոլոր իրերի ու երևույթների հիմքում ընկած են հինգ տարրերը՝ ջուրը, հողը, մետաղը, փայտը և կրակը, որոնցից յուրաքանչյուրն օժտված է որոշակի հատկություններով: Այսպես, ջուրը միշտ խոնավ է և հոսում է դեպի ներքև, կրակը վառվում է և բարձրանում դեպի վեր, փայտը ճկվում է և ուղղվում, մետաղը ենթարկվում է արտաքին ազդեցությանը և փոխվում է, հողը ընդունում է սերմեր և տալիս բերք: Չինական դիցաբանության մեջ տարածված էր այն պատկերացումը, որ բնության մեջ տեղի ունեցող փոփոխությունները կախված են թագավորների խելքից, վարքագծից և երկրում իշխող կարգերից: Օրինակ, թագավորի հիմարության պատճառով քամիները չեն դադարում, իսկ ծուլության պատճառով՝ լինում են երաշտներ և այլն:

ԳԼՈՒԽ I ՀԻՆ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

«Հին Արևելքի փիլիսոփայություն» արտահայտությամբ նշանակվում է փիլիսոփայական ուսմունքների այն ամբողջությունը, որը ձևավորվել և զարգացել է Հին Չինաստանում, Հին Հնդկաստանում, Եգիպտոսում, Միջագետքում և Իրանում: Նեղ իմաստով «Արևելյան փիլիսոփայություն» ասելով հասկանում են չինական և հնդկական փիլիսոփայությունը: Մերձավոր Արևելքի երկրները, Չինաստանը, Հնդկաստանը մարդկային քաղաքակրթության հնագույն օրրաններից են, որտեղ ստեղծվել է բարձր զարգացած մշակույթ: Եթե հետազոտողներից գրեթե ոչ ոք կասկածի տակ չի դնում այդ քաղաքակրթությունների գոյության փաստը, ապա այն հարցը, թե դրանցում արդյո՞ք ծագել և ձևավորվել է փիլիսոփայական միտք, դարձել է վիճարկման առարկա: Եվրոպակենտրոնկամ արևմտակենտրոն տեսության կողմնակիցներն ընդհանրապես ժխտում են Արևելքում փիլիսոփայական մտքի գոյության փաստը: Նրանց կարծիքով իսկական փիլիսոփայությունը ծագել է Արևմուտքում՝ Հին Հունաստանում, իսկ Արևելքում փիլիսոփայական միտքը այդպես էլ չկարողացավ դուրս գալ կրոնադիցաբանական աշխարհայացքի շրջանակներից: Գերմանացի փիլիսոփա Գեորգ Վիլհելմ Հեգելը, որը եվրոպակենտրոն տեսության հիմնադիրներից է, կարծում էր, որ Արևելքում փիլիսոփայական միտք չէր կարող առաջանալ նաև այն պատճառով, որովհետև այդ երկրներում չկար ո՛չ մտքի և ո՛չ էլ քաղաքական ազատություն: Փիլիսոփայությունը ծագում և զարգանում է այնտեղ և այն դեպքում, եթե քաղաքական բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվում մտքի ազատ ինքնադրսևորման համար: Հակադրվելով այս տեսակետին, ասիակենտրոն կամ արևելակենտրոն տեսության կողմնակիցները պնդում են, որ իսկական փիլիսոփայությունը ծագել է Արևելքում, որ արևմտյան փիլիսոփայությունը զարգացել է միակողմանիորեն՝ վերածվելով գիտականակերպ տեսության և այլն:

Արևելք-Արևմուտք մշակութային հակադրության հիմքում ընկած է ինչպես արևելյան և արևմտյան ժողովուրդների հոգեկան կերտվածքի, աշխարհընկալման ու մտածելակերպերի տարբերության, այնպես էլ փիլիսոփայության էության, մարդու կյանքում նրա տեղի և դերի մասին տարըմբռնումների հանգամանքը: Այսպես, եթե արևմտյան մտածողությունը բնորոշվում է որպես ռացիոնալիստական, հասկացական, ապա արևելյանը՝ հայեցողական, կրոնամիստիկական, պատկերավոր: Իսկապես, Արևելքը և Արևմուտքը ունեցել են զարգացման իրենց ինքնատիպ ուղին, մտածողության իրենց եղանակը, սակայն սխալ կլիներ բացարձակացնել նրանց միջև գոյություն ունեցող մշակութային տարբերությունները և թերագնահատել թե՛ մեկի և թե՛ մյուսի ստեղծած մշակութային արժեքների տեղը և դերը մարդկության կյանքում: Ինչպես մարդու գլխուղեղը ամբողջական է իր աջ և ձախ կիսագնդերով, որոնք կատարում են իմացական տարբեր գործառույթներ, այնպես էլ Արևելքը և Արևմուտքը մեկ միասնական մարդկային «գլխուղեղի» երկու բևեռներն են, որոնք երկար ժամանակ զարգացել են հարաբերականորեն ինքնուրույն ձևով, հասել են ինքնադրսևորման իրենց սահմաններին, և այսօր, պատմության միասնականացման հակասական ժամանակաշրջանում, այլևս անկարող են իրարից անջատ գոյատևել: Մարդկությունը կանգնած է այնպիսի կենսական խնդիրների լուծման առջև, որը պահանջում է երկու բևեռների՝ Արևելքի և Արևմուտքի հոգևոր ներունակությունների համադրում: Քանի որ «միաբևեռ» մոտեցումն արդեն սպառել է իրեն և անհեռանկարային է, ուստի, ի հակադրություն արևմտյան գրականության մեջ տարածված դիրքորոշման, սույն գրքում ընդհանուր գծերով ներկայացվում է նաև հին չինական և հնդկական փիլիսոփայությունը:

Комментариев нет:

Отправить комментарий